Красноярск крайның статистика албан чериниң сөөлгү медээлери-биле алырга, Тыва Республиканың хой-өшкүзүнүң ниити саны 1300 муң баш хире. Бистиң республикавыс Сибирь федералдыг округта эң хөй шээр малдыг регион апарган. Ынчангаш Тыва келир үеде Сибирь федералдыг округта эң хөй дүк бүдүрер болгаш болбаазырадыр, оон пөс-таавы аймаан бүдүрер девискээр болу бээриниң ынаныжы тыпты берген. Сөөлгү үеде Тываның малының саны көвүдеп, алгы-кеш биле дүк арбын апаарга, оларны болбаазырадырының, продукцияны бүдүрериниң, садып-саарарының болгаш ажык-кончаа үндүрүп алырының айтырыы улам-на чидии-биле тургустунуп келген.
Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазын 2019 чылда Кызыл хоорайга эрткен чөвүлел хуралга сайгарып чугаалажып турда, Россияның саң-хөө сайыды Антон Силуанов Тывага дүктү болбаазырадыр бүдүрүлгени тургузар талазы-биле айтырыгны өөренип көөрүн РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының удуртулгазынга саналдаан. Республика деңнелдиг турган “дүк айтырыы” ынчан федералдыг чергелиг апарган.
Сөөлгү үеде пөс-таавы бүдүрериниң чаа технологиялары тыптып, аңаа дүктү база ажыглап турар. Тываның агаар-бойдузу соок, кадыг болгаш, хойларывыстың чөөгү хөй болган. Бистиң бөдүүн дүктүг хоювустуң дүгүнүң 32 хуузу чөөк. Ынчангаш кашемир шынарлыг пөс-таавыны республикада хойларның дүгүнүң чөөгүнден келир үеде бүдүрүп үндүрериниң идегели бар. Дүктү садып алыр болгаш болбаазырадыр ажылды шуудадып болур инвестор Тываже кирген. Ол дээрге “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилел. Бо бүдүрүлге Владимир областа. Россияның аңгы-аңгы регионнарындан дүктү чыып, ону болбаазырадыр, оон продукция бүдүрер болгаш садып-саарар талазы-биле арга-дуржулгазы бар ниитилел-дир. Ооң удуртукчузу Кыдат күрүнениң хамаатызы, Россияга үр үе дургузунда чурттап, ажылдап келген. Ли Байчунь 2022 чылда республикага ажыл- агыйжы херектер аайы-биле кээп чораан. Кыргаан дүктү аштап-арыглаар цехти Кызыл хоорайда индустриалдыг парктың девискээринге тудар дугайында медээни Ли Байчунь массалыг информация чепсектери дамчыштыр тараткан. Ооң соонда ол цехтиң тудуунуң дугайында тодаргай ажык медээлер массалыг информация чепсектеринге көзүлбээн. Дүктү болбаазырадыр цехтиң тудуунуң байдалы амгы үеде кандыг-даа болза, “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилелдиң бистиң хойларывыстың дүгүн болбаазырадыр ажыл-херекке киржилгези республиканы тавартыр Кыдатче угланыышкынныг Чөөн чүк коридору ажыттынары-биле холбаштыр Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазын боттандырарынга улуг ужур-дузалыг бооп болуру чугаажок.
Бо акционерлиг ниитилел 2022 чылдың мурнунда үеде Тываның малының дүгүн садып алыкчылар дамчыштыр ап турган. Бистиң республикаже кирип эгелээр дээш, улуг хемчээлдиг эвес-даа болза, баштайгы инвестиция салыышкыннарын кылган, электрилиг хол машиналары-биле хой кыргыыр 21 бригаданы 2022 чылда тургускан. Бо бригадаларның кежигүннери кожууннарда малчыннарның хойларының дүгүн кыргып турган. Хой кыргылдазын ынчаар организастааш, дүктү удур-ла хүлээп алыр пунктуларны тургускан. Оларны кил болгаш дүк тырып хаптаар дериг-херексел-биле дерээн. Боктуг-даа дүктү ол пунктуларга дужаап болур, элээн чиик өртек-биле хүлээп ап турар. Дүк хүлээп алырын организастаарынга тус чер эрге-чагыргалары идепкейлиг киржип эгелээн.
Шээр мал азырап өстүрүп турар араттар болгаш ажыл-агыйлар 2023 чылда 600 тонна дүктү дужаарын, ооң 250 тонна хирезин чүдүрүп чорударын планнаан. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери ёзугаар алырга, 317 тонна дүктү араттардан хүлээп алган. Чөөн-Хемчик, Кызыл, Тес-Хем болгаш Эрзин кожууннарның чурттакчы чону болгаш тараачын-арат ажыл-агыйлары дүктүң хөй кезиин дужааган.
Кожууннарда болгаш Кызыл хоорайда дүк хүлээп ап турар пунктуларның 1 килограмм дүк дээш өртээнге 20 рубльди хууда дузалал болгаш тараачын-фермер ажыл-агыйларга республиканың бюджединден немей төлеп бээр деп шиитпир дүк дужаарын көвүдеткен. Каш килограмм дүктү садып дужааган дугайында документилерни холга алгаш, ону бадыткал кылдыр кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдеринге дужаагаш, субсидия акшазын немей ап болур. Бо арганы 2022 чылда ажыглааны дүктү көвүдедир бүдүреринге болгаш садарынга хой болгаш өшкү ээлериниң сонуургалын көдүрген, 2023 чылда база ындыг арга багай эвес түңнелдиг бооп болур.
Ш. МОНГУШ.
«Шын» №74 2023 чылдың сентябрь 30