Бис бо амыдыралга чаяаттынган болганывыста, эртер узун оруувуста кандыг-даа шаптараазыннар, чидириишкиннер таваржыр болза, ону чурттап эртер ужурлуг бис. Чылдар эрткен тудум, бистиң кырывыска чүдүрлүр сагыш човаашкыннар эвээжээр туржук, улам көвүдээр. Шак ынчан, хүн бүрүде сагыш човаашкынның дөңгүзүнге бастырып алгаш, караш кылдыр бодай кааптарывыс чаңгыс-ла чырык чоргааралывыс барын сактып кээр бис. Ол чоргаарал бистиң бүшкүйген сынывысты хөндүрүп, имистелген карактарывыстың шозун кыпсып, чугаа-соодувусту үерлептер күчүлүг. Кижиниң төрээн чери, кижи болуп мөзүлеттинген чери, кижиниң сагыжынга арткан эргим чону — кымның-даа чоргааралы ол. Ол чоргаарал чер кырында эң ыдыктыг болуп, назынывыс төнчүзүнге чедир артып калыр. Аа сүт дег арыг бо чоргааралдың ачызында бис амгы хүнде амыдыралывыстың муң янзылыг аажызын шыдажып эртип, ооң дөзүнден алган чулуувустан кижизиг мөзүнү тарадып чоруурувус бо. Үе хемчээли-биле алырга, үрүптерге, чиде бээр доозун дег, кижи назынында бодумнуң төрээн черимниң, ооң эргим кижилериниң дугайында. Чурттап эрткен назынывыста эң-не чырыткылыг аас-кежиктиг үевис — школачы чылдар.
1954 чыл, ол чылын бис 40 ажыг өөреникчилер бирги класска өөренип кирдивис. Он бир чыл эртерге, ол өөреникчилерден чааскаан арткан болдум. Арткан өөрүм шупту бир болза, өске школаларже шилчип чоруй барган, бир чамдыызы техникумнарже кире берген. Ынчан, 1965 чылда, шупту 33 өөреникчи доостувус. Сүт-Хөл ынчан совхоз апарган турган, Чөөн-Хемчик кожуунга хамааржыр. Ам бодап орарымга, 33 кижиден чүгле 9 кижи арткан болдувус.
Эскерип чоруурумга, кижи 70 хар чеде берген болза, албан-биле ол черниң хүндүлүг хамаатызы болуп, күш-ажылдың хоочуну, «Тыва Арат Республиканың Россияга эки тура-биле каттышканындан бээр 70 чыл ою» медаль-биле, хүндүлел бижиктер-биле шаңнаткан боор-дур. Ынчангаш ам арткан улусту адап көрейн.
Чудур Дамдыновна Ховалыг Красноярскының садыг техникумун, Новосибрск хоорайда Төп Эвилелдиң ревизорлар школазын, Куйбышев хоорайда экономика институдун дооскан. «Совет кооперацияның тергиини», «Россияның хереглекчилер кооперациязынга ак сеткилдиг күш-ажылы дээш», Тыва Республиканың Дээди Хуралының Хүндүлел бижии-биле, Россияның Пенсионерлер эвилелиниң бижии, Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг хамаатызы, Республиканың хереглекчилер эвилелиниң баштаар черинден хөй-хөй хүндүлел бижиктерни алган.
Мынчага чедир ийистер- ни – ам 79 харлыг Сара биле Клара Монгуштарны көрбээн мен. Сара Чадамбаевна (Сарыглар) Кызылдың садыг училищезин дооскан, малчын арат, Тыва Республиканың алдарлыг малчыны. Ийистерниң бирээзи Клара Чадамбаевна Кызылдың эмчи училищезин дооскан — фельдшер. Сүт-Хөлге, Чадаанага чоннуң кадыы дээш кызымак ажылдап чораан.
Чылбак (Чук) Семис-ооловна Ондар Кызылдың башкы институдун дооскан. Төрээн школазы Хөр-Тайгага башкылап чораан. РФ-тиң өөредилгезиниң тергиини, малчын арат. Дима Норбуевна Ондар Сүт-Хөлге трактористеп ажылдаан, улаштыр башкы институдун дооскан, Каа-Хем районнуң райпозунга ажылдаан. Галина Комбуштааевна Ооржак Кызылдың башкы институдун дооскан. Кызыл кожууннуң Шамбалыгга школа директорлаан, «Чылдың директору» аттың эдилекчизи, Тыва Республиканың алдарлыг башкызы, РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, «Улусчу ужурлар» деп өөредилге номнарының автору, «Чылдың херээжени» деп хүндүлүг аттың эдилекчизи, Шамбалыг сумузунуң чагырга даргазы. ТР-ниң Улуг Хуралының бирги, ийиги чыыштарының кежигүнү.
Тамара Монгушевна Чирбит Кызылдың башкы институдун дооскаш, Чадаананың 3 дугаар школазынга башкылап ажылдаан. ССРЭ-ниң «Күш-ажылга маадырлыг чорук» деп медаль-биле шаңнаткан. Тываның улус өөредилгезиниң тергиини. Чадаана хоорайның Хүндүлүг хамаатызы.
Оюмаа Шалдыговна Донгак Иркутскунуң улус ажыл-агыйының институдун дооскан. «Алдан-Маадыр» совхозтуң улуг бухгалтер-экономизи. Тыва АССР-ниң көдээ ажыл-агыйының Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан. Яков Хүрүлеевич Ондар Барнаулдуң индустриалдыг башкы техникумун дооскан. «Тыва кобальт», «Тыва даг-дүгү» комбинаттарга КИП болгаш автоматика электриги, Кызыл кожууннуң «Тиилелге» совхозунуң инженер-электриги. Тыва АССР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан.
Эр улустан мен биле Яков Хурулеевич Ондар Ак-Довуракка Бүгү-эвилелдиң комсомолчу шалыпчы тудуунга ажылдап турдувус. Мээң дугайымда чүнү чугаалаар боор, Тывада дың чаңгыс Гиннесс рекордунуң эдилекчизи деп каарымга-ла четчир. Ындыг рекордту 8 миллиард кижи аразындан чаңгыс кижиге тыпсыр болгай.
Ынчан бис дооскандан бээр алдын юбилейи — 50 чылдаанын эрттирип турда, 15 кижи арткан турдувус. Оларның аразында чаңгыс-даа кижи арага деп чүве ишпес болдулар. Школага өөренип турганда дег болдувус. Яша дээрге кончуг хаактаар, гимнаст база чиик атлетиканың спортчузу болгай. Ынчан Сараның өөнүң ээзи Бегзи Бошкажыкович Сарыглар база келди, ол бисти мурнай 1963 чылда дооскан кижи. Бегзи боду грузиннерге дөмейи кончуг: хаактаар, маңнаар, халыыр, штанга көдүрер угжок кижи болгай.
Арткан өөрүмден ийи-чаңгыс кижи-биле харылзажып турар мен. Амгы үеде магалыг үе ышкажыл, кымның биле-даа харылзажып болур апарган. Тамара Монгушевна-биле бо-ла соталыг телефон-биле харылзажыр мен. 1960 чылда иелээ Тыва автономнуг областың аныяк туристериниң 6 дугаар следунга киришкеш, 2 дугаар чер алдывыс. Ол слётка Тамара Москва баар путёвка-биле шаңнатты, ынчан 6 класс бис. Галина Комбуштааевна-биле ыдыктыг Хайыраканны хорооладывыс. Аныяк шаанда Үстүү-Ишкинге өшкү кадарып чораанын чугаалаар чорду. Черле харын, школага туристеп чорувуста, шыырак кылаштыг кижи чорду. База бир чугаалажыр кижим Оюмаа Шалдыговна болгай. Бирги класстан кады өөренип эгелээн бис. Ынчан 3-кү класска өөренип турувуста, Шура башкы ыракта чүве орта көрбес боорга, Оюмааны мээң чанымга олуртуп каан. Карак-шили садар деп чүве ынчан чок турган. Хамык өөрүм оолдар мени «Оюмаалап» эгелей берген. Үе ындыг турган, кыс кижи-биле олуруптар болзуңза-ла, дораан ол кижини сеңээ «чыпшырары» ол. Алды класска чедир «Оюмаа» болуп келдим, оон харын соксааны ол. Чудур Дамдыновна-биле 8 класстан эгелеп өөренип эгеледивис. Интернатка кире бээримге-ле: «Бээр олур, Маадыр. Боже олур, Маадыр. Орус дылда тайылбырлап бер аа» дижип турар бис. Ол шагда канчап турганывысты Чудур бир катап юбилейге ынчаар тайылбырлап турду.
Ам «алмаз» юбилейни демдеглеп турарывыс мындыг. Ол юбилейни кайыын тып эккелдиң дээр болза, мен алыс черле альпинист кижи болгаш, бүгү чүвени альпинист уткалыг кылдыр билип, кылыр кижи мен. Бис ынчан Ыдыктыг Кайлас даан эргипкеш, Россия альпинистери-биле кады Катмандуга чедип келиривиске, май 29-туң хүнүнде «алмаз» юбилейи болур деп мындыг. 1953 чылдың май 29-та кижи төрелгетенниң төөгүзүнде бир дугаар Эвересче кижи үнген мындыг. Олар дээрге Новая Зеландия чурттуг Эдмунд Хиллари биле шерп Тенцинг Норгей-дир. Ол төөгүлүг болуушкундан бээр алдан чыл азы «алмаз» юбилей болур. Ындыг улуг болуушкунда Россиядан Александр Абрамов, Людмила Коробешко, Владимир Шатаев, Лейла Албогачиеваны чалап эккеп алган болдулар. Бис ийи, мен биле Марианна Кыргыс душ болуп ынаар чеде бергенивис ол. Ам канчаар Эвересче үнмээн-даа болзувусса, дөмей-ле российжилер-дир бис. Бис ол алмаз юбилей болур хүнде эртен 7.00 шакта чыскаалга туруптувус. Онза солун кылдыр эрттирген чүве. Кижилер саны, бистиң-биле алырга, Наадымда хүреш стадионунга чыглып келген чон-биле дөмей. Ол хире хөй чонну аъшкарып-чемгерери ындыг амыр бе! Орай дүнеге чедир аңаа байырлааш, тарап чоруптувус.
Ам 60 чылдаанда, алмаз юбилейде школага барып чыскаалып турар харыывыс чок. Оода чадаарда бир кижи ооң дугайында бижип турар болурга-ла четчир. Ам бир 10 чыл болгаш, ону бижиптер кижи тывылбас. Бо сөөлгү алмаз юбилейни эрттирип турарывыс бо. Ынчангы 1965 чылда школа дооскан өөрүмге мону сактып бижидим.
Ынчан, он бирги классчылар-ла болгай бис. Март айда орус дыл башкызы Светлана Николаевна Очур-оол өске класстарга башкылап турган. Бир катап бисти кичээлдер соонда арттырып алды. Роберт Рождественскийниң «Реквием» деп шүлүүн номчуп бергеш, «Бо чылын улуг Тиилелгениң 20 чыл ою болур, ынчангаш бистиң хөй кезиивис бо шүлүктү доктаадып алгаш чугаалаар ужурлуг бис» — дидир. Бис баштай «Реквием деп чүл ол?» деп айтырыг салдывыс. «Реквием дээрге, ол бөдүүн сөс-биле алырга, ханы кажыыдалдың дугайында шүлүк азы далаш чок, бедик деңнелдиг концерт аялгазы» деп тайылбыр алдывыс. Шүлүк болза-даа онза-дыр, чайлыг доктаадып ап болур бис диштивис. Ынчангаш кижи бүрүзүнге кым, чүнү доктаадырын айтып берди.
1965 чылдың Май 9-та Суг-Аксының Культура бажыңынга «Реквиемни» чугаалаар кылдыр ийи одуруг кылдыр чыскаалыптывыс. Оолдар шупту ак хөйлеңнерлиг, кара чүвүрлерлиг, а уруглар ак блузка, кара юбкаларлыг. Сонуургап келген улустуң хөйү аажок.
Эң баштай Яша Ондар эгеледи. Анаа чорааш кижи дыңнап чорбаан үн-биле дыка чоргаары-биле эгеледи: «Вечная слава героям! Вечная слава!... Но зачем она им, эта слава мертвым? Для чего она им, эта слава — павшим?...» дээш ол сөстерни төндүрүп чадап чыдырда, Чечек Ховалыг: «Знаю: песня тяжелых могил не откроет! Но от имени сердца, от имени жизни...» деп дыка тода чугаалады. Ам Дадар-оол Сат бодунуң чоон үнү-биле: «Разве погибнуть ты нам завещала, Родина? Жизнь обещала...» Улаштыр чиңге үн-биле Света Монгуш: «Разве для смерти рождаются дети, Родина? Разве хотела ты нашей смерти…» Сарыг-оол Монгуш дыка байырланчыг үн-биле: «...слышалась поступь дивизий, железная поступь дивизий...» Дараазында мен келдим: «Во имя грядущих — победа! Войну мы должны сокрушить, и не было..». Мен черле шүлүк чугаалаарымда өткүт, кончуг тода кылдыр чугаалаар кижи болдур мен ийин. Ам Өрге Ондар кончуг өткүт болгаш кээргенчиг үн-биле: «Черный камень, черный камень, что ж молчишь ты черный камень…разве ты мечтал когда-то стать надгробием для могилы Неизвестного солдата?...» Кижиниң, шынап-ла, ыглаксаазы келир, мен караам ужу-биле көрдүм, ийи-үш хире орус кадайлар караан чодуп орар чорду. Ол шагда олар, шынап-ла, дайынга киржип чораан чадавастар. Борис Монгуш дыңнап көрбээнивис үн-биле: «Ой, зачем ты, солнце красное, все уходишь — не прощаешься? Ой, зачем с войны безрадостной сын, не возвращаешься?.. «Ведь еще на свете очень старенькая мама. А еще была невеста. Где теперь невеста?...» деп Чудур Ховалыг айтырыглыг чугаалай-дыр. Чечен-оол Ондар тура: «И будут дети лепить из кучевых облаков...» дээн сөстери тода дыңналды. Аңаа улаштыр: «Это песня о юной планете, у которой все впереди…то, что отцы не допели, мы допоем!...» деп Сара Монгуштуң үнү чаңгыланып үндү. Оон хенертен бис шупту чаңгыс үн-биле: «Слушайте! Это мы говорим мертвые. Мы слушайте! Это мы говорим оттуда. Из тьмы. …Это мы говорим, мертвые. Стучимся в ваши сердца…» деп кончуг оожум, кончуг тода, чок апарган кижи дег үн-биле чугааланып келдивис. Оон дораан чаңгыс кижи үнү-биле Даш-оол Ондарның шала шедиргеленчек: «Мы забыли, как пахнут цветы. Как шумят тополя...» деп үнү дыңналды. Галя Ооржактың чоргаар үнү: «Стану вольной, пенной волной! …только б допеть! Только б успеть чашу до дна!..» деп кончуг тода дыңналды. Отук-оол Ондар хөрээн ажыдып алгаш: «Детям своим расскажите о них, чтоб запомнили! Детям детей расскажите о них, чтобы тоже запомнили!»… — диди. Чук Ондар тургаш, чүвениң төнчүзү кылдыр: «Встречайте трепетную весну, люди Земли. Убейте войну, прокляните войну, люди Земли!...» — деп ынчаар төндүрдү. Чамдык эштеримниң сөзүн болгаш ат-фамилиязының аттарын уттупкан-дыр мен, ынчангаш мында кирбейн барган.
Бүгү зал шимээн чок, чаңгыс-даа кижи шимчеведи. Мен ол шүлүктү чоокка чедир, ынча хөй кижиниң чугаалап турганы езугаар билир кижи мен. Шак ындыг янзылыг кылдыр, школаның доозукчулары сөөлгү катап көргүскенивис бо. Ол үеде май эгезинде аяс болгаш бүгү чүве айыраң-ак чечек ышкаш турган чүве. Бис билеттер өөренир дээш, Хемчик кыдыында сарыг, ак өңнүг чечектерлиг шыкче үнгеш, колдуунда келир үениң дугайында чугаалажыр бис. Бистиң мурнувуста кирер ужурлуг тывызыксыг эжиктер эңдерик, та эмчи, башкы, чогаалчы-даа боорувус чадавас. Бүгү школачы чылдарымда Улуг Тиилелгени черле ынчаар байырлаваан чүве. Ынчан, 1965 чылдың Май 9-та дег, Улуг Тиилелгениң 20 чылын бүдүн чуртка диңмиттиг кылдыр эрттирген. Кызыл шөлге шериг парады база болган, шериг эрттирип турган совет солдаттарга, офицерлерге сая хире «Тиилелгениң ХХ чылы» деп медальдарны база тывыскан.
Бир эвес 60 чылдарны дедир ап кааптар болзувусса, мындыг янзылыг турган-дыр бис, көрем. Ынчангаш ам алмаз юбилейде 1965 чылдың доозукчуларынга улуг чедиишкиннерни күзедим.
Маадыр-оол ХОВАЛЫГ,
Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг хамаатызы, Суг-Аксы, Алдан-Маадыр, Хорум-Даг сумуларының хүндүлүг чурттакчызы.
Авторнуң чуруу.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22
