| Демнежилгениң оруу |
Россияның Президентизи Владимир Путин Американың президентизи Дональд Трамп-биле ужуражыышкынче бар чоруй, Магаданга доктаап, Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында Аляскадан Сибирьде Красноярск хоорайда аэродромга америк дайынчы самолёттарны ужудуп чедирип турган совет ужудукчуларның тураскаалынга мөгейип, чечектерни салган.
Дональд Трамп-биле ужуражыышкын соонда Владимир Путин Анкоридж хоорайда шериг хөөрге чедип, Аляскадан Сибирьже шериг самолёттарны агаар болгаш далай оруктары-биле чедирип тура, амы-тынындан чарылган совет ужудукчуларның болгаш далайжыларның чевеглеринге кызыл чечектерни салып, мөгейиишкинниң шериг ёзулалын эрттирген.
Ада-чурттуң дайынының чылдарында немец фашизм-биле демиселге совет-америк демнежилгени Россия биле Американың баштыңнары сактыры Улуг Тиилелгениң 80 чылында бир янзы болуушкун, совет-америк харылзааларны улам чогумчударының демдээ деп РФ-тиң Президентизиниң дузалакчызы Юрий Ушаков чугаалаан.
Фашистиг Германияны тиилээн соонда, Совет Эвилели биле Американың аразынга “соок дайын” эгелээрге, капиталистиг күрүнелерниң дузазының дугайында тема совет үеде барык-ла хоруглуг турган. Владимир Путинниң совет ужудукчуларның болгаш далайжыларның маадырлыг чоруунга мөгейгени хоруглуг теманы ажыткан.
Ленд-лиз дээрге чээлиге бээри дээни ол. Ада-чурттуң дайынының чылдарында Совет Эвилелинге капиталистиг чурттарның талазындан ленд-лиз дугайында эки билдингир. Ынчалза-даа ооң ужур-дузазын чөптүг үнелеп, ону хөлүн эрттир хөөредип-даа, бактап-даа болбас, чүге дээрге фашистиг Германия-биле демиселдиң эң-не аар-берге, өлүм-чидимниг чүгүн совет улус чүктеп эрткен.
Дайынның баштайгы айларында совет шериглер кончуг улуг чидириглерге таварышкан. 1945 чылдың чүгле июнь 22-ниң хүнүнде 1000 ажыг самолёттарны тулчуушкуннарга, аэродромнарга чидирген. Дайынчы самолёттар Кызыл шеригге дарый херек апарган. Ынчангаш ССРЭ-ниң удуртулгазы Англия, Америка дээш чамдык күрүнелерниң баштыңнары-биле дайынчы чепсектер талазы-биле ленд-лиз дугуржулгазын эгелээн. Ленд-лиз-биле шериг дузазы Америкадан 1941 чылдың күзүн-не эгелээн. Кол чепсек– дайынчы самолёттар. Шериг дузаны англи болгаш америк корабльдер Атлант океаннап, Мурманск биле Архангельск хоорайларга эккеп турган. Германия бодунуң шериг баазаларын Норвегияга тудуп, Мурманск биле Архангельскиде порттарже эжиндирип, шериг техниканы чедирип турган англи, америк корабльдерже халдап эгелээрге, дыка айыылдыг болгаш чидириглиг апаарга, ол орук барык дуглалган.
1941 чылдың күзүн америк президент Рузвельт шериг дузазын Аляска таварыштыр чедирерин Сталинге сүмелээн, ССРЭ-ниң удуртукчузу чөпшээрешкен. Аляскада Фэрбанкс хоорайдан Красноярск чедир, Чукотка, Якутия, Сибирь тавартыр эртер «Аляска-Сибирь» трассага шериг аэродромнар тудуу 1941 чылдың ноябрь айда эгелээн. Чукоткадан Красноярск чедир 5000 километр узун дурттуг трассага 17 аэродромну 9 ай дургузунда туткан. Оларның тудуу соңгу чүктүң кончуг кадыг-берге агаар-бойдузунуң байдалынга далаш чоруп турган. Аңаа Магаданда, Сибирьде лагерьлерде хоругдаттырганнарны, тус черниң чурттакчыларын, өске черлерден келген ажылчыннарны хаара туткан. Ол база маадырлыг чорук. Дыка хөй кижилер трасса тудуунга кадыындан, амы-тынындан чарылган.
Монтана штаттан Аляскада Фэрбанкс хоорайга чедир 1500 километр узун дурттуг трассага 14 аэродромну америк тала туткан.
Америк дайынчы самолёттарны Совет Эвилелинге хүлээдип бээр чер кылдыр Аляскада Фэрбанкс хоорайны шилип алган. Ол хоорайда шериг аэродромга совет ужудукчулар америк самолёттарга ужарынга өөренип, инженерлер болгаш техниктер самолёттарны ужудуушкуннарга белеткээрин шиңгээдип ап турганнар. Ооң соонда олар Фэрбанкс хоорайдан Красноярск чедир, Чукотканы, Якутияны болгаш Сибирьни кежилдир ужудуп, эң ылаңгыя кыжын янзы-бүрү чылдагааннар-биле озал-ондактарга таваржып, амы-тынындан чарлып турганнар.
Төөгүде “Алсиб” (Аляска– Сибирь) деп аттыг арткан трассага совет болгаш америк ужудукчулар, техниктер, бөдүүн кижилер ылап-ла эп-найыралдыг турганнар. Фэрбанкс хоорайда рестораннарга совет болгаш америк ужудукчулар баарга, тус черниң аныяк уруглары совет ужудукчуларны дыка сонуургаар, оларның-биле таныжып алыксаар.
Совет ужудукчулар Аляскадан ужуп чоруур деп баарга, америк өңнүктери оларга бичии уругларга ойнаарактар, херээжен кижилерниң каастаныр херекселдерин, идик-хепти белекке бээр. А америк ужудукчулар самолёттарның кабиналарынга чанагаш кыстар чуруктары парлаан журналдарны-даа суп каан болгулаар.
5000 километр хемчээлдиг трассага Аляска биле Красноярск аразынга ужудуп, 11 муң хире самолёттарны Кызыл шеригге эккелген ужудукчуларның аразындан 200 ажыг ужудукчулар амы-тынындан чарылган.
Совет Социалистиг Республикалар Эвилели биле Американың Каттышкан Штаттарының аразынга “соок дайын” үезинде “Алсиб” (Аляска – Сибирь) трассаны туткан тудугжулар, америк шериг самолёттарны фронтуга ужудуп эккээринге киржип турган ужудукчуларны болгаш өске-даа шериг албан-хүлээлгелиглерниң ат-сывын, оларның шериг албаны эрттирип турган кезектерин совет эрге-чагырга күрүне чажыды кылып каан. “Алсибтиң" киржикчилерин Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары кылдыр хүлээп көрбээн. Олар дайынчы шаңналдарын – орденнерин, медальдарын болгаш документилерин көргүзүп, Ада-чурттуң дайынының киржикчилеринге чиигелделерни негеп, шериг комиссариаттарынга кээрге: “Дайынга киришпээн-дир силер, силерниң шериг кезээңер даңзыда чок” – дээр турган. Чижээлээрге, бир дугаар эскадрильяның командири Петр Павлович Гамовка, ооң кадайы “Алсибке" очулдурукчулап турган Елена Александровна Макаровага Ада-чурт дайынының киржикчизиниң шынзылгазын безин бербээн, “Силер дайынга киришпээн, тылга ажылдап турган-дыр силер” – деп харыылаан.
ССРЭ буступ дүшкен соонда, “Алсиб” (Аляска – Сибирь) трассаның дугайында чажыт медээлер ажыттынган, маадырларның аттары билдинген. Сергей Шойгунуң удуртуп турары Орус географтыг ниитилел “Алсибтиң" төөгүзүн коптарып, бо трассага шинчилел ажылдарын чорудуп, ооң дугайында чаа-чаа медээлерни илередип тып, материалдарны парлап, бадыткалдыг киноларны тырттырып турарлар.
“Алсибтиң" кижилериниң шуптузунга (“Алсибтиң" тудугжулары “Дальспецстрой” трестиң лагерьлеринге хоругдаттырганнар, ужудукчулар, техниктер, ажылчыннар дээш өскелер-даа) хамаарыштыр шинчилелдер чорудары, оларның дугайында билип алыры белен эвес деп Сергей Шойгу чугаалаан. Ынчалза-даа “Алсиб” трассада шинчилелдер ажылдары уламчылавышаан, ооң эрткен черлеринден самолёттарның артынчызын, ужудукчуларның мага-бодун, документилерни дээш өске-даа материалдарны дилеп тып турар.
Россия биле Американың баштыңчыларының ужуражыышкыны эртип турган шериг баазаның девискээринде Форт-Ричардсон шериглер хөөрүнде совет ужудукчуларга болгаш далайжыларга мөгейиишкинниң шериг ёзулалын Президент Владимир Путинниң эрттиргени – Россия бодунуң маадырларын кажан-даа утпас дээрзиниң херечизи.
Ш. Моңгуш белеткээн.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21
