Тыва черниң ук-төөгүзүнден чоннуң чугаа-домаанга үндезилеттинген, ылаңгыя ТАР үезинде укталган черлер аттарын тыва аттарынче ээлдир көөрүнге каттыжар мен.
Бо чылдың май 24-те үнген «Шын» солунда «Калдак-Хамар кайда ирги?» деп Виталий Уваннайның бижээн чүүлүнге хамаарыштыр бодумнуң бодалымны бижип көрейн.
Алыс авторнуң бижээн чүүлүн деткип тур мен. Мында чамдык айтырыглар бар.
Мен бичиимден-не улуг улустуң, ава-ачамның өөредиглиг чагыг-сөзүн, ылаңгыя черлер аттарын чугаа-домаандан дыңнап өстүм. Амгы XXI-ги чүс чылдың аныяк-өскени Калдак-Хамар орууннуң төөгүзүн кайыын билирлер деп. Ол дээрге эрткен чүс чылдың бирги чартыында аргыжып турган орук ышкажыл.
Амгы Калдак-Хамар оруу магалыг-ла — каалама асфальтылыг. Эрги шагда чон Кызылдан Тес-Хемче, Моолче, Кыдатче угланыышкын кылырда, эртип турган Калдак-Хамар оруу амгы асфальтылыг орук эвес, а Тану-Уула сынның чөөн талазы, Шуурмак суурга чедир азы Кадыр-Арт дээр Хамар сынның чөөн талазында ужу ол-дур.
Шаанда чоннуң хөй нуурузунда шанактыг аъттарга, шарылар, тевелерге бараан-сараанын Хамар сынның кыры-биле, ылаңгыя кышкы үеде, хат-шуурган, хар-хөртүк дивейн эртип чораан арты-дыр.
Амгы Калдак хемниң унун дургаар асфальтылыг оруунда, Хамар сынының эрги оруунга чедир, кадыр бедикти өрү алзы аразының хемчээли 1,5 – 2 километр. Чаа оруктап Хамар сынның адаанда Калдак хемни уннаштыр өгбелеривистиң кызыл холу-биле муңгаш арга-эзимни кезип, аштап, чалым хая-дашты буза шаап, малгаш-баларны оюп-кыйып, даш-довурак-биле дескилеп, хем-сугну кежилдир хоорзалар салып, көвүрүглерни кылып тургаш, үндүрүп каан оруу-дур.
Агып баткан чер девискээриниң аайы-биле Калдак — кол хем болбастың аргазы чок. Ындыг турбуже, орук-биле чоруп олургаш көөрге, хемниң эгезинден Шуурмак хемче агып кирген төнчүзүнге чедир «р. Шураштыг» деп чогаадып бижээн орук демдектери эңмежок. Шураштыг Калдак хемче чаңгыс-ла черде киир аккан, ол демдек чүгле аңаа турар ужурлуг.
«р. Шураштыг» деп демдектерни «р. Калдак» кылдыр солуурун саналдап тур мен. Ону шиитпирлээрде, республиканың орук эргелелиниң болгаш кожууннуң чагырга чериниң удуртукчуларының идепкейинден хамааржыр деп билир мен.
Иван СУВАНДИИ.
Кызыл хоорай.
"Шын" №43 2023 чылдың июнь 14