САМГАЛДАЙНЫҢ 250, ТЕС-ХЕМ КОЖУУННУҢ 100 ЧЫЛДААНЫН УТКУШТУР
(Төнчүзү. Эгези № 65 «Шында»).
ДУН ОГЛУ СОДНАМ-БАЛЧЫР
Амбын-ноян Соднам-Балчыр 3 ажы-төлдүг болган. Оглу Ланзый Назынчап Соднам-Балчырович 1916 чылда төрүттүнген. Бүгү назынында Самагалдайның садыг-саарылга төвүнге бызаңчылап чораан. 1970 чылда ажыл-хүлээлгезин күүседип чорааш, озал-ондактан мөчээн.
Уруу Балдаң-оол Саар Соднам-Балчыровна. Амбын-ноянның күдээзи Балдаң-оол Делгер «Чодураа» колхоз, совхозка бызаңчылап ажылдап чораан. Кончуг топтуг-томаанныг кырган, шолазын безин «Томаанныг Балдаң» дээр. Чыргалаңды сумузунуң Ленин кудумчузунуң кудук адаанга бажыңга чурттап чорааннар. Ол бажыӊ ам-даа бар.
Курбуу Билзетмаа Чамчыевна. Амбын-ноян Соднам-Балчырның уруу, 1919 чылда төрүттүнген. Бичии уругну Самагалдай хүрээзиниң улуг ламазы Чамчы-даа азырап каан. Уруунуң караа ногаан болган, ындыг өңнүг каракты төре херээн өскерлирин оштаан дээш, өөнүң иштиниң төрели болур Чамчы башкыга азырандыга берипкен.
Амбын-ноян Соднам-Балчырныӊ уйнуу, хүндүлүг башкым, угбам ышкаш апарган Майя Назынчаповна музейивиске хөй катап аалдап кээп, 2014 чылдың июнь айда Амбын-ноян Соднам-Балчыр – кырган- ачазыныӊ төрел бөлүүнүң «Ада-салгалыныӊ ыяжын» кылып эккеп берген. Тыва дыл башкызы, Улус өөредилгезиниӊ тергиини.
Амбын-ноян Соднам-Балчыр Тывавыстыӊ төөгүзүнде сөөлгү Амбын-ноян болуп арткан. Ооң ады «XX чүс чылда Тываныӊ алдарлыг кижилери» деп Тыва Республиканыӊ Күрүне номунче кирген. Ооӊ чуруун үежилериниӊ бижип турарын өөренип көргеш, ындыг хевирлиг турган деп, даап чураан чуруу. Төөгүде, чогум бичии турда ава, ачазыныӊ чанында олурар чуруу бар.
Амбын-ноян Соднам-Балчырны 1921 чылда ТАР-ныӊ Чазааныӊ даргазынга алдар-адын, эрге-дужаалын хүндүлээш, боду чокта соӊгаан, ынчалза-даа хүндүлүг өгбевис Амбын-ноян Соднам-Балчыр ол бедик эрге-дужаалдан ойталаан.
ИЙИГИ ОГЛУ ЛИКТАН-СҮРҮӉ
Амбын-ноян Комбу-Доржунуӊ ийиги оглу Ликтан-Сүрүӊ үш ажы-төлдүг болган: оолдары Авида, Бопуй, хеймер уруу Каадыр Ликтан.
2021 чылдыӊ июль 5-те телефон долгап келген. Тудуп алырымга: – Мени Виктор дээр, мээӊ-биле чугаалажыр үеӊер бар бе? Комбу-Доржунуӊ тонун сумум музейинге бээр деп бодап тур мен – деп, дыка оожум, серемчилелдиг үн-биле чугааланды.
Кулаамга, дыӊнаанымга бүзүревейн, олурган бодум тура халып келгеш, чай чок турган бодум: – Ийе! Ийе! Кайда? Канчап? Шын бе?
Тонну чеди ай төнчүзүнде эккеп бээр болду, ынчалза-даа мен бодум ам дораан, азы бо кежээ-даа, азы даарта-даа барып алыр деп турарымны илередип, адрезин та чүге девидеп айтырдым. Аӊаа мээӊ кичээнгейим, үнелелим, Виктор Авидаевичиниӊ чигзиниишкинин эзилдирипти.
— Ынчаарга, башкы даарта эккеп бээр мен, диди.
Даартазында аъш-чемим кылып белеткеп алгаш, манап олурумда, Виктор Авидаевич, Татьяна Доржуевна Оюннар келди.
Виктор Авидаевич Амбын-ноян Комбу-Доржунуң ийиги оглу Ликтан-Сүрүңнүӊ уйнуу, ол кырган-ачазы Ликтан-Сүрүӊ Комбу-Доржуевичиниӊ дугайында чугаалады: – Хувискаал эгелей бергенде, байларныӊ эт-хөреӊгизин хавырып эгелей бергенде, Ликтан-Сүрүӊ ачазы Комбу-Доржунуӊ кара хураган база авазыныӊ ак хураган кежи тоннарын, өске-даа үнелиг чүүлдерин ийи аптарага суккаш, ооӊ соонда ону буга кежи улуг барбага ширилээш, чаъс, хар кирбес, дегбес куйга эки үе келгиже шыгжаан.
Ликтан-Сүрүӊнү ноян дүжүмет кижиниӊ оглу дээш буруудаткаш, шииткеш, Черногорск хоорайже шөлүпкен. Ол шөлүүрде 11 харлыг оглу Авидазы-биле катай шөлээн. Өөнүӊ ишти Часкал Диизеңмаа бичии 1 харлыг Бопуй оглу-биле арткан.
Черногорск хоорайга өске херектээннер-биле ыяш кезип, белеткеп ажылдап турган, ол черге үймээн (тура халыышкын) дыка болур турган. (Мээӊ бичии тайылбырым: аныяк-өскен арай билбес боор. Хувискаал болган соонда, бүдүн ССРЭ-ге байларныӊ-даа, ааска өй чүгээр кызымак чурттап олурган улустуӊ-даа эт-хөреӊгизин хавыргаш, чудурук байлар дээш аай-дедир шөлүп турган. Оларныӊ бажыӊ-балгадын, эт-севин, идик-хевин хавырып аппаргаш, өгнүӊ ээлерин шөлүп, шаажылап, ажы-төлүн, алган кадайын кудумчуже үндүр октаптарга, аарааш, аштааш чок болуп турганнар көвей турган. Хувискаалдыӊ бир өртээ ол.
Черногорскунуӊ кара-бажыӊынга ССРЭ-ниӊ янзы-бүрү булуӊнарындан ындыг-ла политиктиг шииттирген улус долган. Аар кем-херек үүлгеткен кижилер чүгле 20 хире-ле хуу болур турган).
Виктор Авидаевич элээди школачы турган үелеринде кырган-ачазы-биле кады хой кадарып чорааш, арай деп айтырып, бичии, бичиилеп билип ап чораан. Ноян оглу болгаш аар-берге чуртталганы эрткен болгаш, чаа чазакка ол хевээр бүзүревес артканы ол турган ирги бе. Айтыртынып туруп бээрге, артында хорадай бээр турган.
Ноян уйнуун оон ыӊай дыӊнаалы: — Ортаакы Азиядан, Кавказтан янзы-бүрү нациялыг кижилер дыка көвей турган. Үймээн эгелээрге-ле, кырган-ачам оглу Авиданы даг дег чыгган ыяштар аразынче чажырыптар турган, оон суг, аъш-чем дажып оглун чемгерер. Чүге дээрге, бичии кижи тудушкан, согушкан улуска бастырып алза дээш, чакпыыл ок дээпсе дээш, оглу дээш дыка коргар турган.
Үймээнчилерни боолаарын боолааш, туттурганын эттээш, чылча базып каарга, бүгү чүүл оожургай бээрге, оглун барып уштуп алыр. Ачам Черногорскуга 3 чыл болган, оон кара-бажыӊның удуртулгазын дилеп тургаш, Тываже чанар дээн орустарга чагааш, оглун чандырган.
Ачамныӊ дуӊмазы, кырган-ачам сугнуӊ бичии уруу Каадыр шөлүлгеден эглип келгенде, төрүттүнген.
Ачам Авида Ликтан-Сүрүнович дыка үр паспорт документ чок чурттаан. Улгады бергеш, авамга душкаш, өг-бүле тудуп эгелээш, авам Мандалмаа Шыыраповнаныӊ Таӊды кожуунга көдээ совет черинге ажылдап турган төрелдериниӊ ачызында паспорттуг болган. «Пачпорт» деп каан ногаан документизин дыка камнаар, хумагалаар чораан».
Амбын-ноян Комбу-Доржунуӊ уйнуу Авида Ликтан-Сүрүӊович дугайында ол үениӊ улузу, улгады берген чаӊгыс чер чурттуглары билир боордан башка, ооң ындыг солун угун билир улус ховар-ла.
Амбын-ноян Комбу-Доржунуӊ ийиги оглу Ликтан-Сүрүӊ черле ноян, бай эргетен кижиниӊ төлү чораан болгаш, моолдап номчуур, бижиир, кириллицаны база үезинде дораан өөренип алган. Ол үениӊ улузу улуг, биче дивес номчуп, бижип өөредип турган. Ноян оглун ындыг школаже киирбээн. Черногорскуга 7 чыл шөлүлгеге турган болгаш арыг орустаар база апарган.
Ликтан-Сүрүӊ Комбу-Доржу оглу 1900 чылда төрүттүнген, 1974 чылда чырык өртемчейден чораан, өөнүӊ ишти Часкал Диизеӊмаа 1906 чылда төрүттүнген, 1985 чылда бурганнаан.
Амбын-ноян Комбу-Доржунуӊ уйнуу Авида Ликтан-Сүрүӊович Оюн 1922 чылда төрүттүнген, 1975 чылда чок болган. Ачазыныӊ соонда чүгле бир чыл чурттаан.
КОМБУ-ДОРЖУНУӉ ТОНУ– МУЗЕЙИВИСТИӉ ҮНЕЛИГ ЭКСПОНАДЫ
Виктор Авидаевич, Татьяна Доржуевна Оюннар ада-өгбелериниӊ төөгүзүн камныг кадагалап, шыгжап чораанынга дыка өөрүдүм, амырадым. Ада-өгбелериниӊ дазылын быжыглап, оларын ыдыкшыдып амыдырап чоруур улусту дыка хүндүлээр мен. Олар келирде, артында сүттүг, амданныг конфеталарлыг, чугаалап ханмас үнелиг, кайгамчык экспонат болур кырган кырган-ачазы Амбын-ноян Комбу-Доржунуӊ хураган кежи тонун арыг хаптан ужулгаш, меӊээ хүлээдип берди.
Тон ийи турган болду, кара хураган кештиг эр тон, ак хураган кежи кыс тон.
Музейивиске эккеп берген эр тонну Амбын-ноян Комбу-Доржу кедип чораан. Чеди айныӊ үези шупту деӊ дыдыраш, чаражы аажок кара хураган кештеринден даараан.
Авазы Мандалмаа Шыыраповна тонну илип, чамап чораан, ынчангаш аразында дум-дум ак дүктер бар. Ооӊ саны 15 болду, ол дээрге ынча хөй катап орлуп, чирлип каарга, ынча катап чамап, септеп турганы ол.
Ноян керни Мандалмаа Шыыраповна Лоовай Тываныӊ эӊ шевер даараныкчыларыныӊ санынче кирип турган. Тоннуӊ бо хүнге чедир турары дээрге-ле Виктор Авидаевичиниӊ авазыныӊ ачызы. Ол үениӊ кежи шупту дыдыраш, деӊ болза, амгы үеде чамап турган хураган кештери суук, дески эвес. Тон чүс ажыг чыл болган болгаш, дыка чуга, хээрек апарган, кештериниӊ тудуштур даараан үттеринден адырлып турар. Даараарга-даа ине шиштээн черинден орлуп турар. Даштын биче аяк хээлиг көк чаа торгу-биле додарлап каан. Куру-даа, торгу-даа амгы шагныӊ.
Виктор Авидаевич, Татьяна Доржуевна Оюннар кырган кырган-ачазы Амбын-ноян Комбу-Доржунуӊ эдилеп чораан, оон кырган-ачазы Ликтан-Сүрүӊге келген ийи аптараны дыка хумагалыг эдилеп чоруурлар. Чүс чыл бурунгаар ол үениӊ уран-шевер кижилериниӊ будуп, сиилбип кылганы олчаан арткан, амгы үениӊ будуун-даа дээспээннер. Аптарага дыңзыг дээптерге-ле, дозузу тоглап дүжүп турар.
Татьяна Доржуевна: – Реставрациялап алыылы бе? – дээрге, Виктор Авидаевич аптараларга шуут дегдирбес. Согааш, балазы база бар.
Виктор Авидаевич аас-кежиктиг солун таварылгага база таварышкан болду. Ол бичии турда, ада-иези Алдыы-Шивиге чайлап турда, Тываныӊ дээди эртемниг бирги чурукчузу, чаӊгыс чер чурттуувус Сергей Лаңзы кээп, төөгүнү сонуургап, айтырып, өг-бүлениӊ төөгүлүг чуруктарын чуруур мен дээш, тырттырып алган диди.
Авида Ликтан-Сүрүӊович биле Мандалмаа Шыыраповна 5 ажы-төлдүг болганнар: Алевтина, Белек-Байыр (чонга ады Олег), Людмила, Лориса, Виктор Оюннар.
Виктор Авидаевич, Татьяна Доржуевна Оюннарны сеткилимниӊ ханызындан магададым. Мындыг ховар, үнелиг этти камнап чорааны дээрге, чонунуӊ мурнунга дыка харыысалгалыг болганы бо.
Россияныӊ империязы дүшкен-даа болза, императорларныӊ салгалындан төрүттүнген төлдери кадагааты күрүнеде чурттап чоруур-даа болза, оларны амдыгаа чедир өндүр ноян, улуг ноян-агай, тайжы уруг деп адап турар болгай. Амбын-нояннарывыстыӊ оваадайы дүшкен-даа болза, салгал дамчаан ханы-биле тайжы-хувулгааннар болуп артарлар.
Бистиӊ школавыс музейинге хүндүлүг өгбевис Амбын-ноян Комбу-Доржунуӊ тонун эдилээр езулуг, кайгамчык улуг ат-алдар дүштү. Июль 5-тен бээр онзагай экспонат-биле чоргаарланып, өөрүп, музейжи кижиге эдээм долдур тускай белек келгенин миннип, черге чедир күдүк базып тейлеп олур мен.
Амбын-ноян Комбу-Доржунуӊ кара хураган кежи тону тыва нацияныӊ, чоннуӊ кайгамчык бир өнчүзү болуп турар.
ТЫВАНЫӉ БИР ТУСКАЙ ОГЛУ — АГБААН-ДЕМЧИ
Агбаан-демчи — чаңгыс-ла ызыгуур салгаваан Амбын-ноян. Тываныӊ төөгүзүнге кайгамчык исти арттырган. Өде-чара, эрес-дидим, Моолга бедик шажын эртемин чедип алган. Ол дүжүлгеге 1915 чылда олургаш, бир чыл болгаш 1916 чылда боолаткаш, чок болган.
Тывавыстыӊ бир тергиин оглу. Ол төрүмелинден чаяанныг, орус, англи, моол дылдарны тергиин билир, быжыг билиглиг кижи чораан. Садыг кылып тургаш, Тываныӊ чок дээн бай эргетени болган. Ат-алдары ук-ызыгуур салгаан дүжүметтерден бедик. Орус чонга каттыжар деп бодалды чонга нептереткен.
Эвээш санныг тыва чон келир үеде салым-чолун орус чурту-биле холбаштырза кедилиг деп санап, эртем-билиглиг улуг орустуӊ эктинден даянып, эдээнден туттунуп, уруг-дарыгны үжүк-бижикке өөредип, биче-буурай тыва чонумну улуг оруска каттыштырайн деп ажылдап чораан.
Амбын-ноян Агбаан-демчи чаштарга школа ажыдып, орус дылды ажы-төлге өөредир сорулгалыг турган. Ынчалза-даа ооӊ күзелдери бүтпейн барган.
Агбаан-демчини Самагалдай хүрээзиниӊ хуралынга чорааш, Шуурмакче чанып кел чорда, Шураштыг иштинге эрги арттыӊ Хүлбүс-Баштыг деп черниӊ кырынга кедээш, боолап каан.
Бир катап музейге безин ажылдавайн тургаш, сумум улустары Чикей Николай акыйны ол кезек черден эрги боо тып алган деп турганнар. Сураа дыӊналган боону сонуургап, дилеп-даа турдум. Ада-өгбелеривис үезинде эттерниӊ өртээ дыка улуг турган, инени безин молдурга-биле садып ап турган деп чүүлдү школачы чорааш номчааш, кайгаар турган мен. Ине-биле деӊнээш, ам боону бодаптарга, болза-даа өртектиг турган. Ындыг улуг өртектиг этти канчап октаптар турган боор. Ол боодан-на Агбаан-демчини боолаан турган боор. Сүлчээлешкеннер коргунчуг үүлгедиг соонда, чиӊгис аразынга чажырганнар турган боор, үе эрте бээрге, боо чер кырынче үнүп келген. Чеже-даа айтыртынгаш, төөгүлүг боону тыппайн барган мен.
Өгбевистиӊ ийи оолдары Дирчинчап, Камаа өскүс артканнар. Хувискалдыӊ эзининге бөөлдедип, бүгү нояннарныӊ, дүжүметтерниӊ, хамнарныӊ, ламаларныӊ ажы-төлү деп кыстырып, аай-дедир шөлүттүрүп, сүрдүрүп өзүп келгеннер.
Камаа ажы-төл чок болган. Дирчинчап Усинскиже шөлүттүрүп, түрээриниӊ магазы-биле түреп чорааш, катап Бай-Дагже көжүп келген. Ол үш оолдуг болган: Эне, Окчаа, Николай. Эне — тос, Окчаа — үш, Николай — 6 ажы-төлдүг болганнар, Агбаан-демчи 18 уйнуктуг, ооӊ салгалдары 105 кижи болган.
Амбын-ноян Агбаан-демчиниң уйнуунуң уруу Вера Энеевна Эрзин кожуунда Бай-Даг сумузунда чурттап чоруур. Вера Энеевна өөнүӊ ээзи Оолак Шожутович-биле 2008 чылда Россия чергелиг «Шынчы чоруктуӊ болгаш ынакшылдыӊ» медалынга төлептиг болганнар. Күдээзи Оолак Шожутович «Эрзин кожууннуӊ алдарлыг хөөмейжизи» деп хүндүлүг аттыӊ эдилекчизи. Олар алдын куда чедир чурттааннар.
Урана ЭРТИНЕ
№66 «Шын» 2023 чылдың сентябрь 6
