Кижиниң амыдыраарынга хереглээр чүүлдери хөй. Чижээ, бажыңга чаңгыс хүн дургузунда суг азы чылыг келбейн барганда, ооң бергелерин эки билир бис. ЧКА-ның шудургу ажылдакчылары амыдыраарынга таарымчалыг байдалдар хандырылгазын доктаамал тургузуп турар.
Оларның профессионал байырлалын чыл санында март айның 3 дугаар улуг хүнүнде демдеглеп турар. Аңаа уткуштур Тес-Хем кожууннуң даргазының чоннуң амыдырал-хандырылга талазы-биле оралакчызы Бэла Суваңдан ооң ажыл-ижиниң дугайында сонуургадывыс.
Ооң чугаалап турары-биле алырга, кожуунда 38 муниципалдыг албан черлери бар. Кышты улуг үрелиишкин чокка онча-менди эрттирип, чылыг хандырар одаар-кывар чүүлү чедишкен. Эмнелге албан черлерин республика бюджединден хандырып турар. Чедери ырак Ак-Эрик, Ү-Шынаа, О-Шынаа сумуларынга чылдың-на майдан тура сентябрьга чедир кышкы одаар хөмүрнү дүжүрүп, сентябрьдан майга чедир хөмүрүн одаар. Арткан албан черлеринге январьдан декабрьга чедир хөмүрнү дүжүрер. Эмнелге черлеринге чамдыкта хөмүрү төне берген таварылгада, дораан дуза чедиреринге хемчээн Бэла Каадыровна көрүп турар. Бо чылын шак мындыг таварылгалар болбаан, хөмүр четче дугайын ол чугаалаан.
ДӨРТ АЖЫЛДАКЧЫ
Амыдырал-хандырылга килдизиниң начальниги, специализи, архитектор болгаш чагырыкчының оралакчызы бүдүн кожууннуң чурттакчы чонунуң амыдыраарынга хереглелин хандырар талазында ажылдап турар. Килдистиң чугула угланыышкыннарынга хөмүр, чылыг, чырык, орук, соталыг харылзаа, интернет, суг хандырылгазы, кудуктар, кудумчулар чырыы, кудумчуларда корум-чурум болгаш орук айыылдарының хемчеглерин алыры-биле видеокамералар, сумуларның чаагайжыдылгазы, бок болгаш арыг-силиг айтырыгларын, сумулар аразында аргыжылгазын, тудуглар тудары база өске-даа ажылдарны хамаарыштырып болур.
БОК АЙТЫРЫЫ
Республикада бок айтырыы – ажык айтырыгларның бирээзи. Тес-Хем кожуунда ону шиитпирлээри-биле 2021 чылда суму бүрүзүнүң бюджединден акшаландырыышкынны үндүрүп, регионнуң Бойдус ажыглалының яамызы-биле смета ёзугаар 2022 чылда 4 сая рубльге бок-биле демисежир документини бадылаан. Түңнелинде, эрткен чылын июнь 28-тен тура октябрьга чедир кожууннуң сумуларының янзы-бүрү ажык черлеринге чыл чылы-биле чаттылган боктарын “Транспорт хандырылгазы болгаш бүдүрүлгези” КУБ-туң техникалары-биле чаңгыс черже бөлүп, улуг арыглаашкын ажылын чоруткан.
– Бок аштаар организация Сарыг-Сепке ажылдап турган. Оларны удуртукчулар-биле чугаалажып тургаш, кожуунувуска эккеп, удуур-чыдар черин болгаш аъш-чемин аайлап тургаш, 50 га чедир тоо-быдаргай тарай берген хиривисти аштадып алган бис. Чонувус ол дээш өөрүп турар – деп, Бэла Каадыровна чугаалады.
Чаңгыс черге овааландыр чыгган боктарны соңгаар хоорайларда бок болбаазырадыр заводтарже улаштыр чедирер сметаны аныяк оралакчы коллегалары-биле санадып алганнар. Ооң айтырыы ам-даа ажык болуп артпышаан. Ону түр үеде шыгжаар кылдыр документизин белеткээн. Бок болбаазырадыр завод ажыттынып келзе, сумуларының богун ынаар ажыглалче киирер. Аңаа чедир база үе херек.
Тес-Хем кожуун бок айтырыы-биле эки ажылдап турар кожууннар санынче кирип, Бойдус ажыглалының яамызындан 27 бок төгер контейнерлерни алган. Оларны суму бүрүзүнге, кожуун төвүнүң хөй-ниити чунар-бажыңынга болгаш автовокзалга салган.
Ол ышкаш 10 улуг бункерлерни база алганнар. Оларны бажыңнардан ырак эвесте көскү черлерде тургускан. Ынчалза-даа чамдык чурттакчылар эрги чаңчылы-биле богун арыг черлерже октап турар. Ону кожууннуң трактору болгаш экскаватору-биле неделя санында чыып турар. Самагалдайның тургустунганындан бээр 250 чыл оюн уткуштур Чуртталга-коммунал ажыл-агыйының яамызы немей 70 улуг бункерлерни кожуунга хүлээдир. Бэла Каадыровнаның бодалы-биле алырга, бункерлерде чыглы берген бокту алгаш, улаштыр бок болбаазырадыр заводче дужаап турар болза, арыг-силиг айтырыын үзе шиитпирлээриниң аргалары бар.
АРТКАН АДЫРЛАР
Оруктар. Тес-Хем кожуунда ооң байдалы эки дугайы республиканың чурттакчы чонунга билдингир. Ынчалза-даа кожуун бюджединиң акшаландыырышкынын экижидип алыры-биле, Самагалдайның 250 чыл мугур байырлалын уткуштур суурнуң ийи улуг кудумчузунга ниитизи-биле 1,6 км орукту асфальт-биле шывар кылдыр акшаландырыышкынын манап турар. Ол ышкаш 2021 чылда кожуун чагыргазының эки ажылының түңнели-биле ийи кудумчунуң оруун асфальтылаан. Арткан оруктарны довурак-биле дескилээр ажылдарны чылдың чорудуп турар.
Суг хандырылгазы. Самагалдайда 13 кудук 3800 хире чурттакчы чонну суг-биле хандырып турар. Чаа бажыңнарның хөйү-биле немежип турары-биле немей ийи кудук кылырын планнап турар. Кудуктарга чыл санында үрелиишкин турар дээрзин Бэла Суваң чугаалап турар. Үрели берген таварылгаларда, айтырыгны изии-биле шиитпирлеп турар. Суг сордурар насостарның септелге ажылын чылдың-на чорудуп турар.
Чырык. Чырык айты- рыы – чурттакчы чоннуң чугула хереглелиниң бирээзи. Кудумчулар чырыын шиитпирлеп алыры – корум-чурум болгаш айыыл чок чоруктуң магадылалы. Караңгы черге арагалаашкын болгаш өске-даа чурум үрээр байдалдарны болдурбазы-биле, 2022 чылда Самагалдайга 100 чагылар бажынга, база ол ышкаш Куран арбанынга ооң мурнунда чүгле чаңгыс чагызының чырыы хып турган болза, 2022 чылда 27 чагыларга чырыкты кожуп ажылдаан.
Самагалдайның караңгы кудумчуларынга чырыктарны немей кожуп, ооң-биле чергелештир өрттени берген сайгылгааннарны база солуп турар.
Оон ыңай, 2022 чылда “Чоннуң көвүрүү” губернатор төлевилели-биле Белдир-Арыг сумузунда Дыттыг-Хемни кежир көвүрүгнү малчыннарның аалдарынче чедип алыры-биле тудуп дооскан. Ол ышкаш долгандыр турар хүрээлеңни чаартыр национал төлевилел-биле Белдир-Арыгга бичии уруглар ойнаар спортчу шөлчүгештиң ажылын база дооскан.
ЧКА-ГА СОНУУРГАЛЫ
Бэла Суваң школа соонда Саян ажыр хоорайга философия салбырынче өөренип кирип алган. Бир дугаар курска өөренип тургаш, өг-бүлезиниң байдалы-биле ТывКУ-нуң социал ажыл салбырынче өөредилгезин шилчидип алган.
Душ болуп, инженер-техника факультединиң хоорай ажыл-агыйы болгаш тудуу деп салбырда төлевир чокка өөренир хостуг олут бар болурга, ынаар шилчидип алган. Кичээлдерге бажыңнарның тудуун, санаар-тудар төлевилелдерин ажылдап кылырынга бодунуң ынак мергежилин тып алган. Өөредилгезин доозар мурнунда практиказын Тес-Хем кожуун чагыргазының амыдырал-хандырылгазының килдизинге эрттирип турда, коллегалары ооң кызымаан, ажылынга бердингенин эскерген. Өөредилгезин доозуп алырга, ажылче дораан хүлээп алган.
Бэла Суваң бодунуң ажылының дугайында мынчаар чугаалап турар:
– Херээжен кижи мен дээш стол артынга ажылдаар болза, амыдырал туруптар. Кызыл, Шагаан-Арыг, Ак-Довурак, Хову-Аксында ышкаш төпчүткен системага бодаарга, өске кожууннарда чуртталга-коммунал ажыл-агыйының байдалы чүгээр. Албан черлериниң батареяларын, суугуларын, одалга системазын, чырыктың демир удазыннарын, хөмүр дүжүртүр, кудуктарның насостарын, кудумчу чырыктарының өрттенген сайгылгааннарын солуур, кышкы одалга сезонунга белеткел, сумуларның бок айтырыы болгаш чаагайжыдылгазы, оруктар болгаш бажыңнар тудуу дээш кылыр ажыл хөй. Чылдың-на кышты хүр-менди эрттирип алыр дээш үргүлчү серемчилелди хензиг-даа сула салбайн турар бис.
Кыжын улуг үрелиишкиннерни болдурбазы-биле чылыг үеде баш удур шиитпирлеп албас болза, кышты эртип алыры бергедээр дээрзин ол демдеглеп турар. Кандыг-даа ажылга ыяап-ла акшаландырыышкын херек. Кожуун бюджединиң чедер шаа-биле септелгени бичиилеп чорудуп турар. Чаңгыс килдистиң эвес, а кожуун чагыргазының коллективиниң демниг ажылының түңнелинде, эрткен кыш улуг үрелиишкин чокка эрткен.
БАЙЫРЛАЛ-БИЛЕ
– Тываның ЧКА шугумунда шудургу иженип чоруур коллегаларымга кадыын камнаарын күзээр-дир мен. Кыжын январь айда Ак-Эрикте чаа туттунган школаның суг сордурар насозу ажылдавайн барган. ЧКА эргелелинден Сайдаш Маадырович чыккылама соок дивейн, биске дузалашкан. Шак бо ажылга чүгле быжыг кадыкшыл херек. Оон ыңай бергедежир хире чүүл чок. Кыштың соогунда кандыг-даа үрелиишкин болу бээр, ынчангаш дузааргак болурун чугулалап турар мен. Мээң бодалым-биле, кижи бүрүзү чонга чоок, ажык сеткилдиг болур болза, ажыл чогунгур болур. Улуг арга-дуржулгалыг акыларым, коллегаларымны тургустунуп келген айтырыгларны кады демниг шиитпирлеп, арга-сүмезин кадып чоруурун үнелээр мен. Чоннуң амыдыралы дээш кызып ажылдаар бис – деп, Бэла Каадыровна-биле чугаавысты доостувус.
/ Алиса ДОНГАК чугаалашкан.
Авторнуң тырттырган чуруу.
