Мѳңгүн-Тайга кожууннуң Кызыл-Хая ном саңы Россияда чарлаттынган Башкы болгаш дагдыныкчының чылынга база Улуг назылыглар хүнүн таварыштыр «Эглип келбес эрткен үе – эргим ынак башкыларым» деп мөөрейни чарлаан. Ооң кол сорулгазы — чогаадыкчы хоочуннарны илередип, оларның салым-чаяанын улам деткиири, улуг назылыгларның сактыышкыннарындан школаның тѳѳгүзү болгаш аңаа ажылдап чораан башкыларның овур-хевири, аажы-чаңы, солун ужуралдарын болгаш оон-даа өске онзагай медээлерни чыыры.
Бодум бо мөөрейни амы-хуумда сонуургап, суурувустуң ниити төөгүзүнге хамаарышкан чаа-чаа солун медээлер тып алырынга дыка ажыктыг, улуг ужур-уткалыг деп санап турар мен. Ынчангаш сумувустуң эң улуг назылыг хоочуну-биле ужуражып, ооң сактыышкынын номчукчуларга сонуургадыксадым.
4 БАШКЫ, 20 ШАА ӨӨРЕНИКЧИ
Эмер-оол Иргитович Доржу 1939 чылдың 9 айның 9-туң хүнүнде, сууржу амыдырал чаа-ла эгелеп турар үеде, Кызыл-Хая деп черге Хам-Дыттыг ѳдекке тѳрүттүнген. 32 чыл дургузунда колхоз, совхозунга эки кѳргүзүглерлиг, ак сеткилдиг, идепкейлиг ажылдап келген. Күш-ажылдың хоочуну, «Хүндүткелдиң демдээ» орденниң эдилекчизи. Ол бо хүннерде хѳй санныг уругларының, уйнуктарының аразында хүндүлүг дыштанылгада. Мѳген-Бүрен сумунуң эң-не улуг назылыг эр чурттакчызы школаже киргениниң дугайында мынчаар сактып чугаалады:
— Ынчан 1947 чылдың күзү. 8 харлыг мен. Ачам мени ѳѳренир сен дээш, аътка ушкарып алгаш, суурга эккелген. Ынчан суур чаа-ла туттунуп эгелеп турган. Каш-ла бажың бар. Оларның бирээзи школа-интернат. Интернадывыс 2 талалыг, 1 талазы – оолдарның ѳрээли, өскези – уругларның чурттаар чери. Шупту 20 шаа малчыннарның ажы-тѳлү ѳѳреникчилер бис.
Башкывыстың адын Намзырай дээр. Бистиң суур чурттуг эвес, ѳске черден чаладып келген башкы. Ол бисти, чүү-даа билбес мелегейлерни санап, бижип ѳѳредип турган. Чүгле тѳрээн дыл биле сан кичээлдери – программавыс ол. Ол үеде ручка турбаан. Карандаш биле кыдырааш бар чүве. Эң-не ынак кичээлим сан турган. Сан санаарынга, бодалгалар бодаарынга ынак болгаш, шуут амыраар мен. Эки ѳѳредилге дээш шаңнадып база турдум.
Интернадывыс башкызын Балдаң Сат дээр. Ол кончуг шыңгыы, ажылынга бердинген башкы. Бистиң ижер-чииривисти, арыг-силиивисти, сагылга-чурумувусту – доозазын ол харыылап турган. Ылаңгыя хүн чурумун аажок сагыыр. Удуур шакта бисти чыттыргаш, үнүп чоруй баарга, бис удувайн, быжырткайнчып чугаалажып, тура халчып, тенектенип эгелээривиске, «Аайт!» – дээш бо кирип келир. Чорбайн, эжик аксынга бистиң удуй бээривисти манап, дыңнаалаар. "Бо-даа хей-дир" – дээш сезингеш, ылым-чылым баар бис.
Эр кижи хирезинде, чем кылыры дыка амданныг кырган поварывысты Санаа дээр. Бо үе дег, хлеб, чүзүн-баазын аъш-чем ынчан турбаан. Интернадывыс эргелекчизи Балдаң Сат башкының хуваалдазы езугаар малчыннар сургуулдарны чемгерери-биле, аъш-чемин аъттарынга дергилеп алгаш келгеш, хүлээдир: ааржы, курут, эът, далган, тараа… Санаа поварывыстың амданныг чемин четтикпейн манаар турдувус.
"КУЛЬТАРМЕЙЖИ" БАШКЫ
Кончуг эрестиг аныяк уруг, мээң тѳрел угбам болур Допулдуктуң үжүк-бижикти каяа ѳѳренип алганын билбес мен. Допулдук башкы улуг улусту, аныяктарны аалдарынга барып ѳѳредир турган. Ону «культармейжи» башкы деп, улус аажок хүндүлээр чүве.
Ам бодап олурарымга, ѳѳредилге шугумунга 3 башкы, 1 повар ажылдап, 20 шаа өөреникчини кижизидип турганнар.
1-ги классты чедиишкинниг доозуптарымга, ада-ием Мугур-Аксынче кѳже бергеннер. Аңаа 7 класска чедир ѳѳренгеш, 8 класстан эгелеп Бай-Тайгаже ѳѳренип чорупкан мен. 8-ки классты доозуп турувуста, диктантыны багай демдекке бижээни дээш күскү шылгалдага арттырып каан. Күзүн ѳѳренир дээш, кээримге, 8 классты катап ѳѳренир болган-дыр сен деп, башкыларым мындыг. Ада- иеден ыракка ам база 8-ки классты ѳѳренирин бодап кээримге, чаныксанчыы-даа, муңгаранчыы-даа кедергей, сагыш караңгылаар. Каш хонук боданып кылаштап тургаш, бир кааң аяс хүн кончуг сыр даң бажында туруп алгаш, Бай-Тайгадан Мѳңгүн-Тайгаже чадаг дургуннапкан мен (каттырар). Ол-ла хевээр ада-иемге дузалажып малчыннап, амыдыралымны мал ажылы-биле холбап чурттааным бо.
Башкыларым ачызында ѳѳренип алган бижик-билиим-биле амыдыралга моондак чок Новосибирск хоорайга шериг хүлээлгем эрттирип, ада-иемге дузалажып малчыннап, амыдырап чоруй, Анай Сундуевна Иргит-биле ѳг-бүле туткаш, 4 оолдуг, 4 кыстыг болган бис. Уйнуктарымның, оларның уругларының саны ниитизи-биле 63 четкен. Ажы-төлүм аразында аас-кежиктиг-ле кырган-ача-дыр мен деп, бодумну ынчаар санап чор мен.
Бо үеде сумувус сайзыралдан чыда калбайн, дыка-ла хөгжүп келген. 4–5 бажың турганындан ам мырыңай үш каът кончуг улуг суур апарганынга канчап өөрүвес боор. Ол ышкаш 176 олуттуг чаа школа тудуунуң шудургу чоруп турарын караам-биле көргеш, кайгап-даа, магадап-даа ханмас-тыр мен.
Частып олурар чечек ышкаш, тѳрээн суурумга ам-даа бурунгаар хөгжүлдени күзедим — деп, хоочунувус төрээн суурун харап, магадап туруп калды.
Арина ИРГИТ,
Кызыл-Хая ном саңының эргелекчизи.
«Шын» №74 2023 чылдың сентябрь 30
