Тыва чонувустуң төөгүзүнде хостуг, чырык амыдырал дээш демиселин эгелээн Алдан-маадырларның салгалдары чурттап чоруур төөгүлүг чуртувустуң база бир төлептиг уруу, эневис дугайында таныштырайн.
Дамырак кара сугларлыг, көк-көк дагларлыг, ногаан арга-эзимниг бай-байлак өскен-төрээн Манчүрээнге алды баштыг Кара-Дагларынга ынакшылы кызыгаар чок, назы-хары улгатса-даа улам-на бүгү сеткилинден бердинип, ажы-төлүнүң, хоор чонунуң аразында чурттап чоруур өгбе, эне Маспың Килчеңовна Ондар-дыр. Ол 90 харны харлапкан.
Алдан-Маадыр суурнуң, Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы, күш-ажылдың, Херээженнер шимчээшкининиң хоочуну Маадыр сылдызын кадаан омак-сергек чурттап олурар.
Ол 10 ажы-төлдү бодарадып, төрээн совхозунга хөй чылдарда ажылдап каан күш-ажылдың хоочуну.
Чаш, аныяк чылдары Манчүректиң кыштаг, чайлагларынга эрткен. Күш-ажылчы базымын Манчүрекке сүт-бараан фермазынга учётчиктеп эгелээн.
Социал Лопсанович Ондар-биле өг-бүле болуп, малчын кижиниң чымыштыг ажылынче шымнып киргеннер. Оларның төрээн чуртунуң, эрткен чуртталгазының төөгүзү узун болгаш солун.
Чылдан чылче мал ажылынга мергежип, чаш мал төлүн онча-менди өстүрүп, шаңнал-макталдан дүшпээннер. Малчын ажыл оларга берге болбаан. Тыва кижиниң сүлде-сүзүү, амыдыралы мал-биле тудуш, бичиизинден-не мал аразынга өзүп келир болгай. Өг-бүле ажы-төлү биле малын катай өстүрүп, эптиг-найыралдыг амыдырап-чурттааннар. Оларга алдар болгаш хүндү.
Мугур чурагай – кандыг-даа кижиниң амыдыралында онзагай болуушкун. Сүт-Хөл кожууннуң чизе-даңзызындан көөрге, бо чылын эң улуг назылыг ийи өгбе бар болган. Олар алдарлыг Алдан-маадырларның салгалдары, чаңгыс хемниң суун ижип, кат-чимизин чип өскен ийи эжишкилер Маспың Килчеңовна биле Борбаан Амчыгыровна-дыр. База солун төөгү.
Амыдыралда каалама орук чок. Маспың Ондар улуу 18 харлыг, бичиизи 2 харлыг ажы-төлү-биле ажы-төлүнүң адазын халаптыг аарыгның хайы-биле өске оранче үдээн.
Оон бээр чеже-чеже чылдар эрткен. Ынча хөй ажы-төлү-биле чааскаан арткаш, ажыг-шүжүгге алыспайн уругларын өстүрүп, эртем-билиг чедирип, өглеп-баштап каан эрестиг ие-дир. Кижиниң чону чоорган, хөйү хөйлең. Чонунуң, төрел аймааның мурнунга төлептиин көргүскен-даа.
Улуг уруу Клара, күдээзи Сергей Ховалыглар харылзаа шугумунуң хоочуннары, 4 ажы-төлдүг, 8 уйнуктуг. Оон бичиизи Клавдия биле Олег Доңгактар 3 уруглуг, 7 уйнуктуг. Хөй ажы-төлүнүң уйнуктары 22, чаптанчыг чаш салгакчылар 28 четкен, ам-даа уламчылаар болгай.
Улуг өгбениң хөй уругларының аразында кандыг-даа мергежилдиг ажыл-агыйлыглар бар. Уругларының хеймери Айлаң, күдээзи Омак Монгуштар 5 ажы-төлдүг, муңчу малчыннар. Уруу Айлаң эмчи эртемниг, авазының кол хайгааракчызы. Олар малчын ада-иелериниң төөгүлүг чуртун, малчын уксаазын улам хөгжүдүп, уламчылап чоруур.
М. Ондар чоннуң аас чогаалынга ынак, тоолдаар, тывызыктаар, кожамыктар чогаадып ырлаар. Хөглүг, баштак, чечен-мерген аажы-чаңныг ие, өгбе.
Ие чүрээ – чалгаан хем дег
хөлзеп чоруур,
Ие чүрээ — үне, өргээ
доктааттынмаан эртине-дир.
Ажыл-иштен пенсия үнгеш,
Анаа черле олурбадың.
Могай бердим, шыладым деп
Могаттынып олурбаан сен,
Чуртталганың шуурганынга
Чуулбадың, тоовадың.
Өстүрүп каан ажы-төлүң
Ажыл-ишке алдаржып чор,
Бо бүгү сээң күжүң,
Бодаарга-даа сээң ачың.
Улуг санны 100-тү көрбейн,
Узун уйгуң удувайн,
Чүрээң черле тургуспайн көр,
Амыр-менди чурттап-ла көр,
Улуу-биле дилеп тур бис.
/ Зинаида КУУЛАР.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №48 2025 чылдың декабрь 11
