Тываның улустуң чогаалчызы Мария Күжүгеттиң хөй чылдар дургузунда удуртуп келгени “Сорунза” чечен чогаал каттыжыышкынының кежигүнү Юлия Доңгактың чогаадыкчы ажылын бөгүн “Шын” солуннуң номчукчуларынга таныштырар-дыр бис.
Аныяк чогаалчының бижээн шүлүктериниң, чечен чугааларының утказы бир янзы чидиг, маадырларның овур-хевирин оларның мөзү-шынарлары дамчыштыр көргүскени-биле сюжеттери сонуурганчыг. Ооң чогаалдарының маадырлары амыдырал-чуртталганың, салым-чолдуң бергелерин шыдажып эрттип, аңаа мөзү-шынары каңналып чоруур, буянныг сагыш-сеткилдиг кижилер.
Авторнуң бодунуң салым-чолу база белен эвес болганы-биле чогаалдарының утка-шынары ындыг болган деп чугаалап болур. Юлия Сергеевна 1990 чылдың октябрь 11-де Чеди-Хөл кожууннуң Элегес суурунга төрүттүнген. Бичиизинден-не аар аарыгдан аараан-даа бол, тура-соруу кончуг күштүг кижи. Москвада Улустар аразының академиктиг институдун 2015 чылда дооскаш, дээди эртемниг юристиң дипломун алган. Хөй-ниити организацияларга ажылдап турган. Юлия Доңгак бодунуң эртем-билиин үргүлчү бедидип чоруур. Москваның күрүнениң гуманитар-экономиктиг университединиң социология болгаш журналистика факультедин 2021 чылда дооскан. Амгы үеде “ТываМотиватор” сеткүүлде журналистеп ажылдап турар.
Аныяк автор Юлия Доңгактың чогаалдары “ТываМотиватор” сеткүүлге, “Шын”, “Тываның аныяктары” дээш өске-даа солуннарга парлаттынган.
КАЖЫЫДАЛДЫҢ АЖЫГ ААГЫ
(Новелла)
Чай адакталып турда, Санкт-Петербург хоорайга болуп эртер «Неваның даңгыназы» деп чараш кыстар мөөрейинге киржир дээш, белеткенип эгеледим. Чараштанып будуттунар, допчу-намдарымны бижип, бодумну уран-чечен кылдыр таныштырып көргүзер дээш-ле, кылыр чүве-ле эңмежок болду. Ол үеде мээң-биле чүү болган деп бодаар силер? Мөөрейге киришпээн, шаңналдыг черни ээлевээн-даа болзумза, коргунчуг «коронаны» кедип” алган мен. Ийе, COVID-19-тан база катап аарый бергеним ол.
Аарыг кижиниң баар чери – аккыр халат кеткен буянныг эмчилерниң ажылдаар өргээзи. Эмнелгениң бир өрээлинде үш кижи чыткан бис. Улуувус чеден беш хире харлыг кырган-ава, кижи ортузу назылыг угбай болгаш мен. Кырган-ава барык-ла бежен чылдарның дургузунда бистиң республиканың янзы-бүрү булуңнарында ном саңнарынга библиотекарьлап ажылдап чораан болду. Улус-чон-биле ажылдавышаан, санап четпес көвей номнар номчуп чораан болгаш, угаангыр-сагынгыры-даа кедергей. А ортумак назылыг угбай дээди эртем-билиглиг, чээрби чыл иштинде күрүнеге албан ажылы кылып, удуртукчу болуп ажылдап чоруур. Ол эвилең-ээлдек болгаш дузааргак боорга, кижи экизи оон эртпес-тир деп бодап олурдум.
Кожаларымның кайызы-даа угаанныг болгаш солун улус болду. Шуптувус дүрген сегиир сорулгалыг болгаш, эмнедип, аъштанып-чемненип, аравыста чугаалажып, бот-боттарывысты деткижип чоруп тур бис. Ийи-үш хонуктуң дургузунда менден оларга хамаарыштыр төрел сеткил оттуп келген. Кожаларымны чоок хүлээп, харын-даа авазырап чораан ишти-хөңнүм эригип, өөрүп турган. Олар меңээ кырган-авам биле авамны сагындырар болдулар.
Ийи кожамның кайызы-даа кажыыдап чорууру илереп келген. Ажыг-шүжүг деп чүвениң аагын көрүп, улус көрбес черге бүдүү ыглап, хөй чон чыылган черге быжыг болурун оралдажып, арга чадаарда хүлүмзүрүп чоруур дээрзин чоорту эскерип эгеледим.
Мен чоокку үеде авамны чидирип алган мен. Кырган-аваның өөнүң ээзи, ажы-төлүнүң ачазы «бурганнай» берген. А удуртукчу угбайның уруу аныяк-чалыы назынындан чарлып, «аъдының бажы эрте хоя берген». Чаптанчыг чаш уйнуктарын ол чааскаан кижизидип өстүрүп чоруур болду.
Бис үштүң кайывыстың чидирии чиик азы аар дээрил аан?! Авазын чидирери дег эрээ-хинчек, бак салым чок деп бодап чораан мен. Чок! Ындыг эвес. Чаңгыс кызын чидирери, өскүс-чавыс уйнуктарының иезин чоктаан карактарынче көөрү оон-даа коргунчуг. Бүгү назынында эгин-кожа чурттап чораан ынак эжин оскунары, ажык шөл ортузунда ходуя берген турар чаңгыс терек дег, кара-чааскаан артып калыры – канчаар-даа аажок улуг согуг болур-дур!
Бир хүн кежээликтей бергенде, кырган-ава соңга баарынга туруп алгаш, даглар баштарынче бе азы дээрже көрүп турганы ол чоор бе, ыыт чок туруп-туруп, оожум чугаалай-дыр:
– Бо ашак мени мурнап чоруй барган. Мени каапкан! Ооң орнунга мен ону мурнаптар чүвемни. Дүрген-не бо ашактың соондан чорупсумза... Эгин-кожа чурттап чораан эжин чидирери – дыка-ла берге-дир! Чеден харга чедир чурттааш, мөңге уйгум-биле удуй берген болзумза, оон дээре-даа ышкаш... Кадыым дыка баксыраан, кулактарым дыңнавас, карактарым шоозу бүлүргей. Изиг чайын безин доңуп чоруур апарып-тыр мен. Дириг сөөгүм сөөртүп чораан ажыым-даа бар бе?! – деп айтырган дег, менче ээгип кээп, чугаазын уламчыла- ды – Мээң ашак сен ышкаш, бертик-межел-даа болза, чүгле дириг чурттап чорууру кай. Ажаап-тежээп чораай-ла мен.
Ооң соонда удуртукчу угбай энеге улажы берген:
– Ие кижи төлүн чидирериниң орнунга, боду өлү бергени дээре чүве-дир ийин. Өскүс уйнуктарымны-ла кээргээш, бар шаам-биле шыдажып-ла чоруур-дур мен. Чаш чүвелерим эвес болза, та канчаар мен ыйнаан... Хайлыг хамчык чаңгыс уруум бажын алгаш барды. Бо уругну (менче бажы-биле айыткаш) көргеш, дыка-ла хөйнү бодадым. Харын-даа мээң уйнуктарым кадык болганнар...
Ийи кижим чоорту оожургап, тус-тузунда боттарының бодалдарынче шымны берип, ыыт чок бардылар. Оларның чугаазын дыңнааш, аңгадай берзимзе-даа, аас ашпадым.
Эмнелгеге эмнедип чыткаш, кожаларымның сагыш-сеткилин доюлдурупканым ол чоор бе? Азы идер-терге «чуузамның» салдары ол хире дээштиг болганы ол бе? Удуртукчу угбайның: «Харын-даа мээң уйнуктарым кадык болган» дээн сөстери меңээ арай анчыг кылдыр дыңналза-даа, ажыг-шүжүглүг кижини мээң инвалид байдалым оожургадып, муңгаралын, бичии-даа болза, часкарыпканынга иштимде өөрүп чыттым. Ол угбай мени хомудадыр-даа дивээн, сагыжында чам чок кижи-дир ийин! Менден өске кижи ындыг сөстерни дыңнаан болза, хомудай бээр-даа чадавас боор.
«Кул кижи салымын каргавас» деп үлегер домак бар. Инвалид кижи база салым-чолун чектеп шыдавас! «Харын-даа дириг мен, бертик-даа болза, чурттап чор мен!» деп бодап чоруур. А кырган-ава мээң байдалымның өске талазын эскерген. Ол өөнүң ээзи-биле кезээ-мөңгеде чарлырын кажан-даа күзевээн. Кады кыраан эжи, инвалид-даа болза, чүгле дириг чурттап чоруурун күзээни ол-дур ийин.
Кажыыдалдың ажыг аагын көрүп, хилеп чораан улус мени көргеш, бодалдарын чажырып шыдавайн, чайгаар-ла үндүр чугаалапканын боттары безин эскербейн барганнар боор. Кижи кедергей-ле кылыктанып, чок-ла болза хөлүн эрттир ундарап муңчула бергенде, сагыш-сеткилдиң аар хилинчээнге шыдашпайн баар ышкажыгай. Кандыг-даа салым-чолдуг болгаш үүлелиг кижилер чоруур-дур, көрем. Кижи амытан шыдамык-ла-дыр!
Эмнелгеге кады чыткан кожаларымның ажыг-шүжүү сеткил-чүрээмни өйүп, угаан-медерелимге оожургал бербейн барган. Оларны кээргеп, ол ийи кижи дээш сагыжым човап чоруп тур мен. Чеди хонук эрткенде, эмнелгеден мени үндүр бижипкен. “Үнүп чоруурунуң бетинде кожаларымның сеткил-хөңнүнге эм-дом болу бээр чүнү чугаалазымза эки чоор?! Оларга дөмек болуп, чүнү канчалзымза ирги?» деп боданган мен.
Амыдырал-чуртталгадан чүдүрүлген аас-кежиктиг чүктешки менде кайда боор. Ава болур аас-кежик амдыызында меңээ келбээн. Чуртталгамга утка киирер, кады кырыыр эргим эшке-даа душпаан мен. Бодумдан оранчок улуг назылыг кижилерге чагыг-сүме бээр эрге менде бар бе?
Ынчалза-даа ыыт чок чоруй баар дээримге, база-ла эпчок болган. Канчап канчаар, оларга чылыг сөстерни сөглеп байырлажыр деп шиитпирледим.
Эгезинде кырган-ава-биле байырлаштым:
– Силер дыка буянныг эне-дир силер, кырган-авай! «Буянныг кижилер узун назылаар» дижир. Өлүм-чидим дугайында бодавазыңарны күзээр-дир мен. Ажы-төлүңер, уйнуктарыңар аразынга оларның өөрүшкүзү болуп, ам-даа үр-ле аас-кежиктиг чурттаарын бодаңар. Бо чырык өртемчейде чаңгыс-даа төл ада-иезиниң өлүмүн күзевес-тир ийин. Меңээ бүзүреп көрүңер, улуу-биле дилеп тур мен! Өлүмнү кыйгырып болбас дээр ийик. Бир эвес силер дываажаң оранынга, хуусаазында эвес, эртежик чеде бээр болзуңарза, өөңер ээзи ажына берип болур. Ам эки эмненип, дүрген сегий бээриңерни күзеп тур мен, кадык болуңар! Байырлыг! – дидим.
Кырган-ава кысказы-биле:
– Чаа, уруум. Четтирдим! – дей тыртып кагды.
Удуртукчу угбайны мээң-биле деңге эмнелгеден үндүр бижипкен.
Ооң-биле байырлажып тура, хөй чүве-даа чугаалавадым:
– Каң дег быжыг кадыкшылды, аас-кежикти силерге күзеп тур мен. Уйнуктарыңарны эртем-билиглиг, төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп алыр силер, угбай.
Удуртукчу угбай:
– Четтирдим – деп харыылады.
Байырлашкаш, ийи тарай чоруптувус.
Кажыыдалдың ажыг аагындан ырап чадап, ишти-хөңнүм ийлеп чорда, шак-ла ындыг салымныг кижилер меңээ анаа эвес дужуп келген ышкажыл. Ам-на билдим... Менден-даа артык кылдыр муңчулуп, ажыг-шүжүгнүң ырма-сынчыг аак-кээгин эгиннеринде чүктеп чоруур улус бар-дыр.
Улус бар-дыр! Бөгүн душчуп келгеш, даарта тарай чорупсувусса-даа, алызы барып, баар черивис чаңгыс. Ийе. Чүгле ынаар далашпайн, чурттаар ужурлуг бис. Аас-кежиктиг чурттаар ужурлуг бис!
Юлия ДОҢГАК.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
«Шын» №20 от 2025 чылдың май 29