– Чок, дуӊмам, бурган эвес-тир мен. Улаачы кижи мен. Сени дедир дириглер оранынче аппарып шыдавас мен. Ынчалза-даа бодум ынаар баар чыгыы мен. Сени дүжүрер черим чоокшулап олур. Чоок улузуӊга чагыгларыӊ бар болза, меӊээ чугаалап каг...
Артында кижиниӊ эзирии безин сергей берген ышкаш болган. Арагазыг чыт база хенертен чиде берип, Сергектиӊ думчуунга чигирзиг чыт чытталып эгелээн. Чүвениӊ утказын ам-на билип каап, пассажири далаш-биле-даа болза, тода чугааланы берген:
– Ада-ием шагда калган. Үш оолдуӊ хеймери кижи мен. Ядыы-түреӊги чуртталгадан могап-шылааш, багай херектер кылып чорааш, өнчү-хөреӊгиленген мен. Бодум ам 38 хар чеде бердим...
«Улаачы» деп тоожудан үзүндү.
Эрткен кыжын душ болуп «Улуг-Хем агымы» деп сеткүүлдүң бир үндүрүлгезинден «Улаачы» деп дыка солун чогаал номчаан мен. Ооң автору – Чойгана Сарыглар. Эгелеп чоруур аныяк чогаалчы кылдыр санадып турар Чойгана Эрес-ооловнаның чогаадыкчы ажылы эң баштай «ВКонтакте» мессенджеринде Линда Левина деп чогаадыкчы арнындан эгелээн. Бир дугаар чырык көрген чогаалы – «Подвал чурттакчызы», ол «Тыва мотиваторга» 2020 чылда парлаттынган. Улаштыр «Улуг-Хем агымы» сеткүүлге «Улаачы», «Улчумал» деп чогаалдары аңгы-аңгы чылдарда үнгүлээн. Линда Левинаның эң баштайгы чогаалдары номчукчуларын чүс-муңу-биле тып, хөй-хөй мөгейикчилерлиг апарган. Чоорту арны чазыгып, чогаал талазы-биле мөөрейлерге киржип, тиилеп, аныяк чогаалчылар семинарынга киржип, чогаал сайгарыкчылары эртемденнерниң, ат-сураглыг улуг чогаалчыларның бедик үнелелин ап эгелээн. Чоокта чаа М.Б. Кенин-Лопсанның 100 харлаанынга тураскааткан биче хемчээлдиг чогаалдар мөөрейинге Чойгана Сарыглар бирги черге төлептиг болган. Ол ТР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Аныяк чогаалчылар семинарынга Чойгана Сарыгларның чогаалдарынга үнелелди берип тура, чоокку чылдарда Тываның Ю. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери ооң чогаалдарының чыындызын үндүрүп бээр деп турарын дыңнаткан. Амгы үениң сураглыг чогаалчыларының аразында база бир онзагай, тускайлаң кылдыр чырыш дээн чаа сылдысты тыва чонга таныштырары-биле редакцияже чалаан бис.
– Чогаал бижиир деп солун ажылды черле кажан шенеп эгеледиңер, Чойгана Эрес-ооловна?
– Эң-не баштай школага өөренип тургаш, демдеглелдер бижииринге ынак турган мен. Чоорту демдеглелдерим шүлүктерже шилчип эгелээн. Бүгү-ле сагыш-сеткилимни аңаа илередип турган мен. Бир-ле катап Бөвейлең Ужар-оол Бадыевич деп чок апарган кырган-ачамның кылын кыдыраажын тып алган мен. Ол арыг орустаар, арыг тывалаар кижи. Кырган-ачам ол кыдыраашта дыка солун кылдыр орус дыл кырында чогаалдар бижип каан болган. Ону аажок улуг сонуургал-биле номчааш, мен база бижип көрейн деп бодай берген мен. Эгезинде бижип турган шүлүктерим, демдеглелдерим кыдырааштарын студентилеп чоруурда, аптара дүвүнге так шыгжап кааш чорупкан мен. Бир катап кээримге, авам, ачам суг ол кыдырааштарымны номчуп турганын чугаалап, аажок мактап турарлар. Ыятканымдан анаа-ла хей оларымны шуптузун өрттедипкен мен. Та чүнү бижип турган мен, ам көрген, катап номчаан болзумза деп хараадал-биле боданыр чордум.
– Делегей литературазындан кайы чогаалчыларны сонуургаар силер?
– Өөреникчи болгаш студент чылдарымда Федор Достоевскийни кончуг сонуургаар чораан мен. Оон Эмиль Золяны кончуг номчуп турдум...
– А тыва чогаалчылардан?
– Барык бүдүн вектиң амыдыралын уран-чечени-биле бижип каан Кызыл-Эник Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хеми» – мээң эң ынак чогаалым. Сактып-сактып, эглип кээп, катап-катап номчааш-даа, черле пөкпес мен. Шагда, мен өөреникчи турумда, «Шын» солунга дыка солун чогаал үнүп турган, үндүрүлге санында үзүктеп салып турган болгаш, бүдүн суур ол солунну четтикпейн манаар турган бис. Почта Балгазындан биске кээр. Бүдүн суурга «Шын» келди-ле!» деп чар дыка байырланчыг турган. Сонуургап номчуп турар чогаалывысты харамдыгып номчуур дээш, шуут-ла «Шынны» былаажыр турган бис. Ол дээрге Галина Маспык-оолдуң чогаалы-дыр. Ооң соонда «Чайзат» деп ному үнүп кээрге, дыка сонуургап номчаан мен. Олчаан-на ол мээң ынак чогаалчым апарган. Ону өттүнүп бижиир күзел база тыптып келген. Ынчангаш бо хүнде Галина Маспык-оолду эң ынак чогаалчым деп санап чоруур мен.
– Ол кайы суур боор? Төрүттүнген чериңер бе?
– Мен чогум Тес-Хемниң Самагалдайга төрүттүнген мен. Ада-ием 7 ажы-төлдүг: чаңгыс акылыг, 3 угбалыг, 2 дуңмалыг мен. 1987 чылда төрүттүнген мен. Авам, ачам Таңдының Кызыл-Арыгже көже бээрге, уттундурбас, эң чаптанчыг элээди үелерим аңаа эрткен. Ынчангаш иелдирзин төрээн черим кылдыр санап чоруур мен. Кызыл-Арыгда ачам ам-даа чурттап чоруур, үргүлчү барып турар бис.
– Чогаал делегейинче орууңарны изеп берген башкыңар кымыл, Чойгана Эрес-ооловна?
– Ажыы-биле чугаалаарга, чечен чогаал бөлгүмнери, каттыжыышкыннарынче-даа барып көрбээн мен. Бижип алган чогаалымны улуска көргүзеринден-даа ыядыр турган мен. Өөм ээзи безин мени чогаал бижип турар деп билбес турган. Бир-ле катап чогаал мөөрейи чарлапкан. Киржип көөр-дүр дээш, «Улаачы» деп тоожумну чорудупкан мен – сураг барган. Бир-ле катап бир кижи долгап келген, тудуп алырымга – Чылгычы Ондар. Мөөрейже киирип каан «Улаачымны» сонуургап номчаанын, аңаа үндезилеп шии бижиир деп турарын дыңнаткан. Ужурашкаш, кады ажылдаар деп дугуржуп алган турувуста, пандемия эгелээн. Мөөрейниң бир кол негелде- зи – ыяап парлаттынган чогаал чорудар турган чүве-дир, мен ону билбээн болган мен. Бир-ле катап Эдуард Баирович Мижит долгап келгеш, мени ажылынче келдирипкен. Чеде бээримге: «Бо чогаалды канчап бижиптиң, дуңмам?»– дээш, мээң А4 саазынында парлап каан «Улаачымны» тудуп алган тур. Дыка корткан мен. Ыядып база турар мен. Оон мени аажок мактап, частырыгларымны эдип берип, дыка хөй сүмелерни берген. Тес-Хем аянныг-дыр сен дээш дылымны база хоюглап турган. Эдуард Мижит меңээ бүзүрелди шаңнап берген, ынчангаш бир дугаар айтыкчым ол деп бодап турар мен. Чылгычы Ондар дыка солун, шии салып болур чогаал тып алганын Эдуард Мижитке чугаалап, номчуп көөр кылдыр «Улаачыны» эккеп каан турган болган. Эгезинде херекке-даа албайн, стол хааржаанче суп кааш, уттупкан турганын, үр апарганда, чыглы берген бок саазыннарын октаар дээш, шүүреп эгелээрге, «Улаачы» туттунуп келгенин Эдуард Баирович чугаалаан чүве.
– Чогаалдарыңарны чылдың кайы үезинде бижиир-дир силер, Чойгана Эрес-ооловна? Өөңер ээзи номчуур-дур бе?
– Күс биле кышка дыка ынак мен. Ол үелер меңээ дыка эки. Өөм ээзи мени чогаал бижип турар деп билбес турган. Чоорту эскерип турарга, компьютерге-даа бижиттинип-ле турар, кады чер чоруурга, кинолап-даа олургаш, телефонумну черле салбас, бижиттинип-ле турар болган-дыр мен. Сонуургааш, телефонумну былаажып шаг болган. Дыка ыядып турар мен, ам канчаар, көргүскен мен. Ам чогум номчуп, киржип турбас, уунда-ла ажылдап чоруп турар. Чүгле харын мени чогаал бижип турар деп билир. Чоок улузум, төрелдерим база чоорту шупту билир апарган.
– Өг-бүлеңерни болгаш Сарыглар, Монгуш деп фамилияларыңарны таныштырып көрүңерем.
– Бодум Сарыглар мен, ада-иемниң фамилиязы ол. Монгуш дээрге өөм ээзиниң фамилиязы-дыр. Бадыланчып алган бис. Өөм ээзи «Тывахарылзааинформда» харылзаа инженери болуп ажылдап чоруур. 3 кыстыг бис. Чогаалдарым Чойгана Сарыглар деп адым-биле үнүп турар.
– А Линда Левина деп арын канчап барган ирги?
– Ол чажыт адымны Чойгана Монгуш кылдыр эдип алган мен. Баштай бижип турган чогаалдарым ында хевээр артып калган. Чогаадыкчы адымче Сарыглар кылдыр эдиптер бодап турар мен. Кезек үеде социал четкилерге дыка солун чогаалдар үнүп эгелээн. Сюжеди болза-даа солун, а дылы дыка бөдүүн, кара чугаа стили, ооң кырындан грамматиктиг частырыглар база хөй болурга, хараадал-биле номчуп чоруй, бодум бижий бергеним ол. Бо хүннерде-даа дыка солун чогаалдарлыг авторлар интернет четкизинде бар. Харалаан, олар семинарларже келбес бооп турар. Бичии өөредип, дыл-домаан эдиптер болза, шыырак чогаалчылар үнүп кээп болур деп бодаар мен.
– Чажыт эвес болза, амгы үеде кандыг чогаал бижип тур силер?
– Сөөлгү үеде мистика сонуургаар апарган мен. Чогаалдарым чидиг айтырыгларны көдүрүп турар, «Улаачы» ышкаш. албан коргунчуг боор, Ону ам сактып олурарымга, гипноз адаанга бижип каан ышкаш мен. «Таптыг, чараш чогаалдан бижипсе-ле» деп чамдык номчукчулар шугулдап-даа турган. Тываның ном үндүрер черинде мээң 5 чогаалым бар. Аныяк чогаалчыларның антологиязын белеткеп турар. Ол ажылды Николай Шагдыр-оолович кылып турар деп билир мен. Удавас чырыкче үнүп кээр боор.
Бажында бодалдары эңдерик чогаалчы, аъштыг-чемниг, арыг-силиг ава, сагыш човангыр кадын Национал школа хөгжүдер институттуң тыва филология лабораториязының эргелекчизи кылдыр ажылдап чоруур. Бодалдары саат чокка саазынче саарлып чоруурун, хөй номчукчуларлыг болурун күзеп каалыңар.
Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11
