| Тываның аныяктарының революстуг эвилелиниң 100 чыл оюнга |
Эрткен чүс чылдың эгезинде тыва ниитилелдиң төөгүзүнде янзы-бүрү болуушкуннар болгулаан. Россияның ажылчын аңгызының база большевиктер партиязының деткимчези-биле 1921 чылдың августа бот-догуннаан Тыва Республика, 1922 чылдың мартта Тываның араттың революсчу намы, 1925 чылдың декабрьда Тываның аныяктарының революстуг эвилели (ТАРЭ) тургустунган.
1925 чылдың декабрь 20-де Кызылга ревсомолдуң 700 кежигүнүн төлээлээн 96 делегаттың киржилгези-биле ТАРЭ-ниң бирги съездизи ажылын эгелээн. Аңаа Аныяктар эвилелин тургузарын, чоокку үеде кылыр ажылдарны чугаалажып, ооң түр программазын база уставын бадылаан.
Республиканы бут кырынга тургузарынга база быжыктырарынга, ооң ажыл-агыйжы, культура-чырыдыышкынныг ажылдарынга, бижик билбес чорукту узуткаарынга, чаа тывылган бижикти нептередиринге аныяктар организацияларының идепкейлиг киржилгезин хандырары ооң кол сорулгалары болган. ТАРЭ-ниң Төп комитединге 13 кижини, ооң даргазынга Иргит Шагдыржапты соңгаан. Ол ышкаш ТАРЭ-ни Аныяктарның Коммунистиг интернационалынга киирериниң дугайында резолюцияны хүлээп алган.
Намның чоок, бүзүрелдиг дузалакчызы болганда, ТАРЭ аныяктар ортузунга амыдыралчы бүгү-ле айтырыгларын шиитпирлээринге бодунуң туружун, идепкейин күштелдирип эгелээн. Дөрт чыл эрткенде, ТАРЭ чурттуң ниити-политиктиг ажыл-чорудулгазынга көскү черни ээлээн. IV съездиге (1928 ч.) ревсомолдуң удуртулгазы үндүрүг, садыг база чээли политиказын эде көөрүн саналдап, тыва банкының эт-хөреңгизин самчыгдап, хоозураткан кижилерни харыысалгага онаарын негээн.
1931-1936 чылдарда ревсомол организациялары бижикке 8500 кижини өөреткен. Олар школа тудугларынга эң идепкейлиг киришкен. 1930-1940 чылдарда 275 школа тудугларының 235-и чоннуң база хөй-ниитиниң киржилгези-биле туттунган.
Ревсомол организациялары клубтар, кызыл өглер, эмнелге пунктуларының ажылын холга ап, чонну хлеб быжырарынга, ногаа тарыырынга, санитар-гигиена негелделерин сагыырынга өөредип турганнар. Эрзинче баар Калдак-Хамар оруун тударынга идепкейлиг киришкеннер.
Олар мал ажылынче онза кичээнгейни салып, мал бажын өстүреринге, мал чемин белеткээринге, чылыг кажаалар тударынга кызымаккай чоруун көргүскеннер. Оон ыңай республикага чаа-ла эгелээн үлетпүр-бүдүрүлге, транспорт, тудуг ажылдарынга, аңаа ажылдаар кижилерни шилииринге база көскү ажылдарны кылганнар.
Ревсомолдуң чырыдыышкын бөлгүмнери аныяктарның политиктиг база культурлуг деңнелин бедидеринге ажык-дузалыг болган. Чүгле 1937-1938 чылдарда безин 8800 аныяктар хаара туттунган.
Ниитилелге ревсомол организацияларының киржилгези бедээн. 1929-1930 чылдарда ТАР-ның Биче Хуралының соңгулдаларынга эрткен депутаттарның 83 хуузу нам база ревсомол кежигүннери болган.
Чурттуң экономиктиг, политиктиг база культурлуг хөгжүлдезинге киирген ачы-хавыяазы дээш ТАР-ның Биче Хуралының президиумунуң шиитпири-биле 1940 чылда Тываның ревсомол организациязын Республика ордени-биле шаңнаан.
Тыва аныяктарның ажылгыр, экииргек, дузааргак база патриотчу шынарлары Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында онза илерээн. Фронтуга бүгү тала-биле дузалажырын, бар-ла күжүн, эт-хөреңгизин харам чокка харын-даа херек апарганда, амы-тынын-даа бээринге беленин, тывалар совет улустуң шынчы өңнүү деп чүвени бадыткааннар.
Ревсомолчулар “ТАР” деп авиаэскадрилья тудуунга чартык сая, “ТАР-ның аныяктары” деп танк тудуунга 200 сая рубльди кииргеннер. Дайын чылдарында олар фронтуже 7 муң ажыг аътты, Совет Украинаның колхозтарынче 7 муң хире малды чорутканнар.
Эвээш санныг тыва чоннуң ат-сураа, ат-алдары ССРЭ-ге болгаш делегейге Ада-чурттуң Улуг дайынынга 200 ажыг тыва эки турачының киришкени-биле делгерээн. Оларның 30 хуузу нам кежигүннери, 60 хуузу ревсомолчулар болган.
Тыва эки турачылар мурнуку одуругга чонунуң идегелин база бүзүрелин шынзыткан. Хөй-ле эки турачылар ССРЭ-ниң болгаш ТАР-ның орден, медальдары-биле шаңнаткан. Танк башкарыкчылары Хомушку Чүргүй-оол, Михаил Бухтуев, Совет Эвилелиниң Маадыры, ол-ла атка соонда барып кавалерист Түлүш Кечил-оол төлептиг болган.
Улуг совет улус-биле тыва чоннуң бузулбас найыралы немец-фашистиг эжелекчилерге удур демиселге улам быжыккан. Совет улустуң улуг өг-бүлезинге амыдырап-чурттаары, ажылдаары тыва улустуң күзел-соруу болган. Ынчангаш аныяктар Тываның ССРЭ-ге каттышканын изии-биле деткээннер.
1944 чылдың декабрь 15-те ВЛКСМ-ниң Төп комитеди Тываның ревсомолчуларын бодунуң хүрээлелинче киирип алырын шиитпирлээн. 1946 чылдың март айда Тыва автономнуг областың бирги комсомол конференциязы ол айтырыгны шиитпирлээн. Ынчан 5638 комсомол кежигүннери, 16 район, хоорай комитеттери, 352 эге организациялар турган.
Бо үеден эгелээш Тываның комсомолчулары төрээн чериниң хөгжүлдезинге, социал-экономиктиг база культурлуг чаартылгаларга хей-аът көдүрлүүшкүннүг киришкеннер.
Тыва индустрияның баштыңы, Ак-Довурактың асбест комбинадының тудуунга он-он муң оолдар, кыстарның киришкени комсомол организацияларының улуг чедиишкини база чоргааралы болган. Хову-Аксының “Тува-кобальт”, чаа Шагаан-Арыгның тудуун кылырынга республиканың хоорай, районнарындан хөй-хөй аныяктар дузалашкан.
1970-1980 чылдарда комсомол организациялары 20 үлетпүр-бүдүрүлге база социал-культурлуг тудугларны шефке алганнар. 1976-1980 чылдарда көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезинге 25 муң ажыг аныяктар хаара туттунган. 1986 чылда республиканың бүгү ажыл-агыйжы адырларынга 234 комсомолчу аныяктар коллективтери, ооң иштинде 28 үлетпүр-бүдүрүлге, 24 тудуг, 84 амыдырал-хандырылга, 79 көдээ ажыл-агый организациялары, ооң иштинде 40 сүт-бараан фермалары, 17 хойжу база 22 хову бригадалары ажылдап турган.
1984 чылда күш-ажылчы шалыпчы шимчээшкинге студентилерниң 50 тудуг отряды киришкен. Республиканың сургуулдарының күш-ажылчы каттыжыышкыннары калбаа-биле нептереп, 1984 чылда 418 каттыжыышкынга 15 хире школачыны хаара туткан. Бүгү-эвилелдиң социалистиг чарыжынга 1981–1985 чылдарда 38 муң комсомолчу киришкен. Комсомол обкому аныяк малчыннар, саанчылар, механизаторлар, тудугжулар аразынга көрүлделерни, мөөрей-слёттарны доктаамал эрттирип турган.
Республиканың комсомол организацияларынга аныяктарның күш-ажылчы, идей-политиктиг база патриотчу кижизидилгезиниң тода системазы тургустунган. Комсомолчу полит-чырыдыышкын бөлгүмнеринге хөй аныяктар сонуургалдыы-биле өөренип, чүгле 1971 чылда безин оларның саны 16 муң кижи четкен. Чыл санында комсомол организациялары политиктиг кижизидилгениң чугула хевири “Ленинчи зачётту” организастап турган. Аныяктарның патриотчу кижизидилгезин хевирлээринге күш-ажылдың хоочуннары база мурнакчылары, дайын киржикчилери-биле ужуражылгалар ажыктыг болган.
Республиканың комсомол комитеди чогаадыкчы аныяктарже кичээнгейни күштелдирип, аныяк чогаалчыларның, чурукчуларның, композиторларның, культура база уран чүүл ажылдакчыларын үргүлчү деткип, оларның чогаалдарын сайгарып, ном-дептерлерге чырыдып турган.
Аныяктарның бот-тывынгыр көрүлделерге киржилгезин, ырның база танцы коллективтериниң сан база шынар талазы-биле өзүлдезин чон дыка сонуургаан. 1969 чылда Тыва АССР-ниң культура сайыды М.С. Хомушку ВЛКСМ обкому чаа тургустунган “Саян” ансамблин шефке ап, ооң коллективин четчелээринге, районнардан талантылыг аныяктарны шилииринге, олар-биле ажылды экижидеринге дузалаарын дилээн. Оон бээр комсомол обкому-биле “Саянның” аразында быжыг харылзаа тургустунган. 10 чыл эрткенде, 1979 чылда, “Саян” ансамбли Тываның комсомол шаңналының лауреады апарган.
Комсомол организациялары хоорайларга база районнарга спорттуң массалыг хевирлери – чиик атлетика, хаак, хол бөмбүүнүң маргылдааларын доктаамал эрттирери чаңчылчаан. Спортчу клубтар “Кожаный мяч” (бут бөмбүү), “Золотая шайба” (хөккей), “Белая ладья” (шыдыраа), шериг-патриотчу оюн “Зарница” оларның шаңналы дээш маргылдаалар хөй киржикчилерлиг эртип турган. ВЛКСМ Тыва обкомунуң бирги секретары Александр Ромашовтуң удуртулгазы-биле Херел аттыг спортчу залды тудуп, ажыглалга киирген.
Совет үе-чадада аныяктарның хөй-ниити ажылынга киржилгези улам калбарган. 1984 чылда эрткен соңгулдаларның түңнели-биле чер-черлерде советтерниң бүгү депутаттарының 34 хуузу 30 хар чедир аныяктар турган. 3440 оолдар, кыстар профэвилелдерниң органнарынга, 1200 комсомолчулар улусчу контроль органнарынга ажылдаан. Чеди комсомол кежигүннери ССРЭ-ниң Дээди Совединиң база 80 хире аныяктар Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң депутаттарынга соңгутканнар.
Үстүнде айытканывыс аныяктарны кижизидериниң комплекстиг системазы бодунуң дээштиин көргүзүп, аныяк салгалды хевирлээринге, ажыл-агый, амыдырал-чуртталгага кызымаккай, ээ-харыысалгалыг, төрээн чуртунга бердинген болур сорулгаларны чедимчелиг шиитпирлээни болур. Ооң көскү херечизи – Совет Чазактың удуртулгазының даалгазы-биле Афган Республиканы иштики база даштыкы айыылдардан камгалаарын хандырары-биле 1979–1989 чылдарда Тывадан ол чуртка шериг хүлээлгезин күүседири-биле 461 дайынчы киришкен, ооң иштинде 12 кижи чуртунче ээп келбээн.
Чүс-чүс оолдар, кыстар комсомолдуң школазын эртип, ёзулуг бышкан дадыгыышкынны ап, соонда барып ажыл-агыйның мурнакчылары, өөредилге, эртемниң, культура, уран чүүлдүң, өске адырларның ат-сураглыг кижилери, колхоз-совхоз директорлары, бүдүрүлге удуртукчулары, партия, совет база профэвилел органнарының харыысалгалыг ажылдакчылары, хүндүткелдиг кижилер апаргылаан.
1980 чылдарның ийиги чартыында ССРЭ-ге рыноктуг экономикаже шилчилге эгелээн. Эде тургузуушкун, ажык-чарлыг чорук, оон-даа өске өскерлиишкиннер чуртта байдалды экижидер туржук, улам баксыраткан. Совет эрге-чагырга системазы кошкаан, иштики база даштыкы барымдаа чок факторлардан улуг чурт ССРЭ буураан. Үлетпүр-бүдүрүлгелер, фабрика-заводтар хагдынып, ажыл чоктар саны көвүдеп, чоннуң социал байдалы дорайтаан.
Мындыг берге үеде аныяктар политиказының айтырыгларын үндезини-биле шиитпирлээри негеттинип келген. “Россия Федерациязының аныяктар политиказының дугайында” 2020 чылдың декабрь 30-де хүлээп алганы Федералдыг хоойлуга дүүштүр, Тыва Республиканың Дээди Хуралы 2011 чылдың июнь 11-де “Тыва Республикада аныяктар политиказының дугайында” хоойлуну хүлээп алган. Ында аныяктарның амыдырал-чуртталгазын, ажыл-агыйын деткиир талазы-биле элээн чаа чүүлдер көрдүнген. Бирги ээлчегде, республикада аныяктар деткиир янзы-бүрү программаларның фондузун тургускан, ында республика бюджединиң орулгаларының 1,5 хуузун чарыгдаары көрдүнген. Аныяктарга, оларның өг-бүлелеринге бажың-балгат тударынга үр хуусаалыг чээлилерни, Тывада азы өске черлерде өөренип турар сургуул, студентилерге материалдыг дуза чедирери, кандыг-даа бүдүрүлгелерниң ажылдакчыларының 10 хуузу аныяктар болурун доктааткан.
1993 чылдың март айда ТР-ниң Аныяктар херээниң талазы-биле яамы тургустунган, ооң сайыдынга комсомол баштакчызы, ССРЭ-ниң улус депутадынга соңгудуп чораан Александр Санчат томуйлаткан. Ооң саналы-биле ТР-ниң Чазаа “Тываның аныяктары” деп программаны хүлээп алган. Биче болгаш ортумак бизнести аныяктарның киржилгези-биле сайзырадыр, оларны ажылга тургузар төптү (биржаны) ажыдарынче кол кичээнгейни угландырган.
Тываның Чазаа-биле Россияның Аныяктар херээниң талазы-биле Күрүне комитеди үстүнде адаан программаны акшаландырар, Кызыл хоорайда аныяктарның чуртталга комплекизи “Спутниктиң” тудуун доозар талазы-биле керээни чарган. Оон аңгыда Москва хоорайга Аныяктар институдунга чыл бүрүде аныяктар өөредир, “Артек”, “Орленок”, “Океан” лагерьлеринге уруглар дыштандырар халас болгаш чиигелделиг путёвкаларны бээрин, Тываның төлээлерин Бүгү-россия база делегей чергелиг шуулганнарга киириштирерин дугурушкан.
Салым-чаяанныг аныяк-өскенни деткиири уламчылаан. Билдингир хөөмейжи Коңгар-оол Ондарның саналы-биле Аныяктар херээниң талазы-биле яамы республикага бир дугаар хөөмейжилерниң “Сарадак-1995” деп мөөрейин эрттирген. 1996 чылда Олимпий оюннарының шылгараңгай тиилекчилери– бокстуң делегей чемпионадының хүлер медалының эдилекчизи Саян Санчаттың, ча адарынга Европа чемпиону Елена Тутатчикованың чедиишкиннерин үнелеп, оларны хүндүлеп ёзулаан. Оон аңгыда Эрес Кууларның “Хову-Аксы” деп эстрада ырыларының мөөрейин эрттирер төлевилели республикага улуг деткимчени алганы ол. Баштай регион, ооң соонда делегей чергелиг апарган. “Даңгына” мөөрейи база-ла республиканың культура амыдыралында көскү болуушкун болган.
Сөөлгү чылдарда аныяктарның социал идепкейин деткип сайзырадыр ажыл элээн калбарган. Янзы-бүрү аныяктар бөлүктери боттарының программазынга хөй-ниитиниң ачы-дуза хереглээн хамаатыларның күзелин барымдаалап, хөй талалыг ажыктыг ажылдарны кылып турар. 2024 чылда ындыг ажылдарга 8 муң аныяктар хаара туттунган, олар ниитизи-биле 564 янзы-бүрү хемчеглерге киришкен. Бо угланыышкын-биле мөөрейлерге эки түңнел чедип алган эки турачыларга (волонтёрларга) күрүне талазындан деткимче база көрдүнген.
Аныяктар политиказының чоокку үеде сорулгаларын Тыва Республиканың Чазааның 2025 чылдың август 19-та хүлээп алганы “2030 чылда Тыва Республиканың аныяктар политиказының стратегиязы” деп доктаалында тодаргай айыткан. Ам маңаа хамаарылгалыг организацияларны база кижилерниң ол сорулгаларны долузу-биле чедип алырынче эвилелдээри арткан.
ТР-ниң Россияның субъектилериниң аразында эң-не “аныяк” регионнарның бирээзинге хамааржыр. Ооң чурттакчыларының ортумак назыны өскелерден 10 хар эвээш. Ындыг болганда республиканың экономиказында база социал адырында хөй аныяктар ажылдап, олар Тываның хөгжүлде-сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киирип турар.
Оон аңгыда Тыва Россияда ийи айтырыг-биле мурнуку одуругда: чаш ажы-төл төрүттүнгениниң доктаамал бедик көргүзүглери база сөөлгү үеде бажың-балгат тудуунуң, ону ажыглалга кииргениниң темпизи-биле. Бо барымдаалар аныяктар ортузунга ажыл чорударынга, ону улам күштелдиреринге таарымчалыг байдалдарны тургузуп турар.
Бодунуң хамааты хүлээлгезин күүседип, ТШО-га киржип тургаш, амы-тынындан чарылган эвээш эвес оолдарның ажы-төлү чартык өскүс арткан. Оларны өөредир-кижизидер, бут кырынга тургузар берге болгаш нарын айтырыглар аваларга онаашкан. Мындыг таварылгада оларга күрүнениң талазындан янзы-бүрү деткимче база дузаламчы көргүзери көрдүнген. Ынчалза-даа ооң-биле оожургаары таарышпас. Аныяктар организациялары өске күрүне органнары база хөй-ниитизи-биле демнежип, ындыг байдалда келген өг-бүлелерге хүн бүрүнүң кичээнгейин салып, тургустунуп келген янзы-бүрү айтырыгларны шиитпирлээринге дорт киржири чугула.
Бажың-балгат тудуу аныяктарны боттарын сонуургадыр ужурлуг, чүге дизе оран-сава кедизинде дөмей-ле оларга онаажыр. Ынчангаш аныяктар организациялары тудугжуларга дузалажып, аныяктарның тудуг бригадаларын организастап, оларны амгы үениң депшилгелиг арга-дуржулгазы, чаа технология-биле чепсеглээри негеттинип турар.
Түңнеп чугаалаарга, ТАР-ның ревсомолчулары, совет үениң комсомолчулары Тываның социал-экономиктиг база культурлуг сайзыралынга төлептиг үлүг-хуузун кииргеннер. Аныяктарның амгы салгалынга улуг ээ-харыысалга онаашкан. Ол болза мурнуку үеде улуг акыларының кылып, бүдүрүп каан ажыл-херээн уламчылап, ону чүден артык үре-түңнелге чедирери болур.
Аныяктар бистиң идегелдиг база бүзүрелдиг келир үевис. Тываның ревсомолунуң 100 чыл ою-биле оларга байыр чедирбишаан, быжыг кадыкшылды, амыдырал-чуртталгазы, ажыл-чорудулгазы бүгү тала-биле чедимчелиг болурун күзеп каалы.
Алдын-оол КАНЗАЙ, комсомолдуң хоочуну, төөгү эртемнериниң кандидады, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18
