| СЕНТЯБРЬ 11 – БҮГҮ РОССИЯНЫҢ ЭЛЭЭР ЧОРУК ДЭЭШ ДЕМИСЕЛ ХҮНҮ |
«Хамык ужур арагада», «Араганың хайы-дыр ол», «Ыт ишпес ажыг сугнуң хайы-биле» дээш-ле амыдыралывыста болу берген бүгү-ле хай-халаптарны арагаже чууй кааптар болгай бис. Хөөкүй бодувус, акы-дуңмавыс кем чок, арыг. Чүгле арага буруулуг. Сактырга-ла, арага боду кижилерниң мага-бодунче койтуладыр агып кирип турганзыг.
Тыва өгбелеривистиң чаагай чаңчылында эр кижи 40 хар ашкаш, тыва арагазын чүгле аяк эриинден амзап каар чораан. 60 хар ашкаш, ийи-бирни ыдамнап чашкаш, ужур эдерип ижер, кажанда-даа угаан-медерелин билбестедир ишпес турганы дыка чоргааранчыг болгаш адаарганчыг. Ол чараш чаңчылды катап эгидип алыр арга болза...
Ам бо хүнде арага-биле холбашкан байдалывыс кандыгыл дээрзин кижи бүрүзү эки билир. Эр хамаанчок, төл бодарадыр чаяалгалыг чараш кыс уруглар туралыы-биле ижип чоруур апарган. «Ижер», «хөөрежир», «питьтээр», «природалаар», «гулятьтаар», «шашлыктаар», «хөлдээр» деп ойзу-даа бол, дорт адаар хемчеглерниң кол чепсээ – янзы-бүрү каас-чараш шилдерде арагалар, «шөртек» хаптыг пиволар. Аныяк-өскен оларны акшазын харамнанмайн, эңдере садып алгаш, чээли-биле садып алганы, өртээн ам-даа ай санында төлеп чорууру кончуг чараш чычааннарын хөлгеленипкеш, «дыштанып» чоруптарлар. Шиштээн эът ышка быжып турар аразында, хөөн киирип алыры-биле демги карак базып чыдар кыңгырашкан чараш шилдерин божудуп эгелептер. Бир шилди ша-даа четпейн божудуптар, улаштыр-ла ийи дугаар шил, үш дугаары... сес дугаары... оон ыңай та каш дугаары чүве, ону кым-даа санап, ончалавас. Каткы-хөг, ыры-хөгжүм диңмирээр, танцы-сам чоорту чөңгээлээшкиннерже шилчип, чогуш эгелээр. Түңнели кандыг болурун шупту кончуг эки билир бис.
Амыдыралдан эскерип чоруурга, ада-иези арагалаар улустуң ажы-төлү база арагага сундулуг болур. Ынчалза-даа оларның аразында ыт ишпес кара сугну көөр-ле хөңнү чок улус база хөй. Чүге дээрге боттары арагалап, алгыжып-кыржып, хүннежип, чокшуп чораан ада-иезин көрүп, түреп, аштап-суксап, доңуп-дожап өзүп келген. Ынчангаш боттарының ажы-төлүнге шак ындыг кээргенчиг чуртталганы күзевейн чоруурундан черле арага ишпес. Элдеп чүвези – шак ындыг арага-дары ишпес, үлегерлиг, шыңгыы ада-иениң ажы-төлү аңаа туралыг база болгулаар. Ынчанмайн канчаар, олар түрегдел көрбээннер болгай.
Эртемденнер шинчилээрге, тыва кижиниң ханында арагага удур туржуптар шинек чок болган. Бурунгу өгбелеривис араганы көвей ишпейн чораан болгай, ынчангаш араганы ишкеш, аңаа дораан чаңчыгып, мага-бодувусту арагага чагыртып эгелээн бис. Тыва кижи араганы ишкеш, угаан-медерели дораан балараар. Чонда ону «билбестээр» деп адаар. Дүүнгү хөөреш соонда бирээзи бирээзинге чарбыттынарга: «Шуут билбес-тир мен. Кончуумну, билбестээш, чалчыттынып турган-дыр мен, буруулуг болдум» – деп агартынар. Ам канчаар, «билбес» кижини өршээп каар. А Кеземче хоойлузунда болза «билбестээн», «ужуп калган» дээрге-ле эң-не коргунчуг яла болур. Билбестээш, ушкан кижи чеже-даа буруу чок болза, херечилер ол кижи кылган деп өчүүр болза-ла, хөй чылга хоругдалдың оруу ажыттынганы ол. Шак-ла мындыг дүлгээзинниг арагалаашкын түңнелинде аар кем-херектерге онаашкаш, хоругдал черлеринде актыг черге хуусаазын эрттирип чоруур кижилер база эвээш эвес. Амыдырал дески эвес, ак биле кара деңге чоруур дээринде ужур-ла бар.
Мээң билирим бир төрел-аймакта мындыг акый бар: назы-хары кижи ортузу хире, машина-балгаттыг, мал-маганы-даа элээн хөй, бажың-балгады көрүштүг. Байырлалдарга чалаттырып баргаш, аянныг кылдыр йөрээл сөстерин чугаалап, акша-көпееэн арбыдадыр өргүүр. Аянныг кылдыр кеттинип алган, силии кончуг апарган, тамаданың «дашкаларны көдүрүңер!» деп кыйгызын херекке-даа албайн олурар болур. А ол кижиге кыдыында олурар улустуң араганы сыгап кээри дыңнап олурар кижиниң кылыынга дээр. Чамдыкта хып дээн аныяанда шак ол суксунну доскаар-доскаары-биле «тоттур», «идээледир» ижип алганын, амгы үеде аңаа шуут дегбейн чоруурун ойнай-сылдай чугаалааш, оожум ойталап каар. Сыгаашкын күштелип кээр болза: «Бодуңар шоруңар. Меңээ арагаңар сыгап алгаш, мээң шулбузумну оттуруп алыр болзуңарза, хомудавас ужурлуг силер» – деп дорт коргудуп каар. Ёзулуг шын оруун тып алган, көгүдүүшкүннерге черле алыспас, быжыг туруштуг кижи ол-дур деп санаар мен. А арага сыгап турар улусту чок-ла болза адааргак, ишти ирик, чок-ла болза сеткилинден кады хөглээрин күзээн, азы болза кара сагыш-биле катап база арагаже киир идиксээн-дир деп болур.
Сөөлгү үеде байырлалдарда «тамада» деп адаарывыс башкарыкчыларның бирги дашка, ийиги дашка, үшкү дашка деп-ле, «дашкаларны көдүрүңер», «нары-шээр чок чооглаңар» деп хамык чонну мөөңү-биле арага ижеринче кыйгырары эвээжеп эгелээн хире. Ооң-биле чергелештир байырлал столдарында ак сүттер көстүп кээп, эгезинде сүт көдүрүп, буян кежик дилеп курайлаар чаа чаңчыл тыптып келген. Айыыл-халаптың, хай-бачыттың үнер дөзү арагада деп билиишкин тыва ниитилелге тыптып кээп, арага чокка эртер байырлалдар база бар апарганы өөрүнчүг. Ылаңгыя өгленишкен аныяктарның арага чокка эрттирген куда-доюн чазак-чагырга деткип, акша шаңналдарын тыпсып турары – дыка улуг деткимче. Бичии чаштарның чаш хылбыктаан доюн арага чокка эрттиргеш, тарап чанган аалчыларынга сүт, тыва далган, боова-боорзак, конфет-чигир суп каан ак хаптар сунуп үдээн байырлалга база чораан бис. Сеткил өөрүүр чүве болчук. Чоокка чедир-ле кандыг ийик бис: артында-ла кара өңнүг шылыргай хапка кара водказын бичии конфет-чигир-биле суккаш, үнген кижи бүрүзүнге шуут-ла сыгап тургаш сунар үелер турду. Артында-ла: «Орукка чажар силер. Ырак чоруур улус суксай бээр силер» суг дигилээр. Шак ындыг кара хаптарда суккан араганы орук ара чашканындан чеже кижи орукка озал-ондакка таваржып, амы-тынындан чарылганын кым санаан боор.
Ырадыр-даа барбайн, бо чылдың каш айын безин алыр болза, орук озал-ондаа кайы хире хөй болуп турар-дыр, сөөлгү медээлерни көрүптерге-ле – орук озал-ондаа, кемдээн, амы-тынындан чарылган кижилер. Боду часпаза-даа, кырынче шурадып келген эзирик чолаачының хайындан кемдеп, бертик-межел кылдыр артып, амы-тынындан чарлып турарывыс, шынап-ла, дайын-чаада-биле дөмей апарган эвес-тир бе?
Ыракка ыядынчыг, чоокка чованчыг кылдыр чуртталгада шын оруун чандыр базып алган, катап эки чуртталгаже эглип келир күзели чок кылдыр үрелип калган, идик-хеви кижи көөр аргажок, чыт-бузу кайы ырактан кижи хоюзар, аксы-мурну ойда-кайда тываларывыс база булуң бүрүзүнде бар. Эң көскүзү-ле найысылалда. Олар төрүмелинден ындыг турбаан болбайн канчаар. Үезинде бир-ле иениң эрге-чассыг оглу-кызы, душтуунуң эргим чараш таныжы, өг-бүлезиниң быжыг чөленгиижи, ажы-төлүнүң ынак ава-ачазы чорааннар болгай. Амыдыралдың бир-ле бергезинге таварышкаш, ажыг-шүжүүн ууп чадааш, турум, быжыг эвес болганындан, чагып-сургап, сүрүп маңнаар чоок кижилериниң чогундан бир-ле катап арага деп ажыг суг-биле өңнүктешкеш, олчаан ооң куспаандан үнүп чадап каан кээргенчиг салымныг кижилер аравыста бар. Олар дөмей-ле анаа-ла хөк бодап, чалгаарааш иже бербээннер. Оларның аразында чаглактанып кире бээр чылыг оттуг казанак бажыңы-даа чок кижилер бар, көдээ суурларда ооң октапкаш барган ажы-төлүн азырап чоруур ада-иези безин бар кижилер бар. Белен-селен улус-биле сагыш-сеткилин үлешпес, ниитилелден хоорук, оспаксыргай, бөгүнгү хүннү-ле караа суглуг эртип алза, бо дүннү-ле чүгээр чылыг черге эрттирип алза экизи ол апарган улусту кым-даа тоовайн турар дээр болза, база меге апаар. Олар-биле ажыл чоруп турар. Кызыл хоорайның эзириктер сергедир чери, арагалаашкын болгаш наркоманиядан эмнээр эмнелге диспансери, тускай төп безин ажылдап турар. Арагадан эмнедип, оон ойталап, амыдыралдың шын оруун шилип алыры-биле төпте катап база кижи кылдыр эде хевирлеттинип турар улус бар.
Россияның Кадык камгалал яамызының 2025 чылда үндүргени статистиктиг сан-чурагайларын алыр болза, чурттакчы чонунуң араганы ижип турарының аайы-биле Тыва Республика, бурган өршээлинде, эң-не ижер чоннуг 15 регионнуң санынче кирбейн турар. Ол-даа болза өөрүнчүг, идегелди берип турар медээ. Харалаан, арага көңгүс ишпес регионнар санынче база кирбейн турар бис. Эң «элээр» регионнар бо-дур: Чечен Республика, Ингушетия, Дагестан, Карачаев-Черкес Республика, Кабардин-Балкар Республика. Кажан-чежен бо даңзыже Тыва Республика кирип кээр ирги? Че-ве депкеш, кызыптар болзувусса, тывалар шыдаар бис, демниг болгай бис. Чанывыста арага сыгап олурар эживисти кара сагыштыг дайзынывыс деп бодап алгаш, мону чооглап алыр болзумза, мээң иштимге бо суксун оожум частыр бомба апаар деп миннип алгаш, өгбелеривис, ада-иевис, акы-дуңмавыс, ажы-төлүвүс дээш харыысалгавысты күштелдирип, миннип чоруур болзувусса, шыдаар бис. Тыва салгал кадык, угаанныг, чараш, күштүг болур ужурлуг. Келир үеде оккур угаан херек. Ооң дөзү арага чок кадык амыдыралда. Араганы ишпес-ле болза, амыдырал чараш, өг-бүле аас-кежиктиг болур. Аас-кежиктиг чашкы үе бай-шыдалдыг, өөрүшкү-маңнайлыг, чедиишкинниг улуг назынче шилчиир ужурлуг, чүгле дедир эвес. Бар кежиин үнелеп, чаңчылдарны сагып, чүдүлге-сүзүктүг чоруур болзувусса, бистиң амыдыралывыска арага деп суксуннуң эриин ажыр ажыглаттынары-даа чидер. «Араганың кырынга чам үнер» деп өгбелеривистиң мерген угаадыын утпайн, ажы-төлүвүске тайылбырлап берип чоруулуңар. Арага чокта-даа улуг байырлал эрте бээр, араганы ишпейн-даа ажыгны эртип болур, чүгле кижиниң бодундан хамааржыр.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11