Наадым соонда
Республиканың чонунуң чылдың-на четтикпейн манаары база бир национал чоргаарал көдүрлүр байырлалы – Наадым диңмиреп эрткен. А ооң кол маадырлары чайның изии, кыштың соогунда-даа чаңгыс дыштаныр хүн чок шудургу ажылдап чоруур кижилер – малчыннар, көдээ ишчилер катап база биеэги ажыл-агыйын уламчылап кирипкен. Оларның бирээзи Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мөген-Бүренде чурттап чоруур Тыва Республиканың алдарлыг сарлыкчызы Артыш Херлииевич биле Чейнеш (Сергелең) Ивановна Салчактарның өг-бүлези. Олар чүгле төрээн кожуунунда эвес, а республикада билдингир апарган үлегерлиг өг-бүлелерниң бирээзи. Оон аңгыда, Америка чедир ат-сураа алдааржаан бо малчыннар чеди оол, бир кыстың ынак ада-иези.
Оларның дугайында массалыг информация чепсектеринге эвээш эвес бижип, чырыдып турган-даа болза, бо удаада база бижиир чылдагааннар барынга өөрүп, номчукчу-биле ону үлежикседим.
Бирээде, бо малчыннар кожуунунга шылгарааш, республика чергелиг "Наадым– 2023"-түң мурнакчы малчыннарының санынче кирген. Ийиде, бо өг-бүле “Бодуң үнүң дыңна” деп аттыг тыва чоннуң национал езу-чаңчылдарының болгаш көшкүн амыдыралының дугайында тырттырып турар барымдаалыг фильмниң кол маадырлары болуп турар. Ол фильмни Москвадан кино тырттырар бөлүк Мөген-Бүренниң малчын аалдарынга бо чазын четкеш, тырттырып эгелээн. Ол-ла ажылын чайын база катап келгеш, Артыш Салчактың аалынга уламчылаан. Үште, эң-не кол бижиксенчиг эскериглерим – Артыштың аалын долганган бөдүүн малчынның амыдыралы.
МЕНДИЛЕЖИР БЕЗИН ЧАЙ ЧОК БОЛГАН
Чайгы кино тырттырылгазында москважыларга кончуг эки хүннер – Мөген-Бүренниң биче Наадым хүннери таваржы берген. Аңаа аът, сарлык чарыжы, ус-шеверлериниң ховар дээн аргаан-даараан, чазаан ажылдарының садыг-делгелгези, чүгле малчыннарның киржилгези-биле болган чадаг чарыш, хүрешти шаанга киир тырттырганнар. Ол-ла хемчеглерге Артыш Салчактың оолдары сарлыын чарыштырып, хүрежип, кончуг идепкейлиг киришкеннер. Малчын боду кожууннуң шылгараан малчыннарының аразынче киргеш, хүн херели-биле ажылдаар чырык берикчизи-биле шаңнаткан.
– Чылдан чылче малчыннарның Наадым байырлалы бистиң суурга дыка солун болгаш бедик деңнелде эртип турарынга малчыннар өөрүүр улус-тур бис. Мында бистиң удуртукчувус Өшкү-Саар Аракчааевнаның киирген үлүг-хуузу улуг дээрзин канчап демдеглевес боор. Өске чылдарда 4–6 сарлык чаржыр турган, бо чылын 20 ажа берген. Мөген-Бүренге болган хемчегге өг-бүлевис шаавыс-биле кириштивис. Дыка-ла чай алынмас боор чорду. Байырлал соонда аалга келгеш, боданып олурарымга, чамдык чоок төрелдерим-биле мендилежип безин четтикпээн болдум – деп, алдарлыг сарлыкчы эпчоксунган байдалын чажырбайн чугаалады.
ЧИНЧИ ЧЫЫП ТУРАР ДЕП БОДААН
Узун-Оюк аксында чайлагга Артыш, Сергелең Салчактарның өг-бүлези 2016 чылдан тура чайлап эгелээн. Дыка-ла чараш бойдустуг черде чайлаг!
Аалдан ырак эвесте бедигээшти ажа бээрге, балыы имиңейнип чыдар бичежек хөл, ооң ындында артыш-шаанак чаттылган даглар, ында– чылгы, дүгде – сарлык, даг эдээнде чажыпкан ак ааржы дег таваар оъттаан шээр мал, өөн долдур ажы-төлү – бо бүгү малчынның эжелей чурттаан чайлаан долганган амыдыралы-дыр.
Биче Наадымга киришкен өг-бүле аалынга келгеш, машинадан дүшкен соонда, ажы-төлү өөн долгандыр шыкты аштап кирипкен. Хоорай улузу чүвениң ужурун билип чадап, чүнү канчап турар улус боор дээш, чеде бээрге, хой мыяа чыып турар болган.
– Аалывыс долгандыр шыктыг черге уругларывыс аңдаштанып ойнаар боорга, ону кезээде арыг-силиг тургузарын кызар бис. Оолдарывыстың бичиилери боттары-ла айбылатпайн, удур-ла аштап кааптар улус. Кижи бүрүзү аалга келгеш, кылыр ажылын билир. Чайгы үеде уруг-дарыывыс шупту чыглып келирге, сагыш-сеткилге дыштыг, дыка эргим апаар. Хөй боттарывыска өөренип, чаңчыкканывыс аажок. Бир бирээвис чокта, чоктажы-даа бээр бис. Каш хонук аал-чурттан чорупкаш, шуут чаныксааш, шыдавайн баар бис.
Бир чылын оолдарым ачазы-биле мени хөйге билдингир Шон деп хөөмейжи Америкаже эдертип чедирген. Ынчан ол черге 10 хонук дургузунда сүттен кандыг ак чемнер кылып болурун көргүзүп, улуг ярмаркага киришкен бис. Кижи көрбээн аъш-чемниң кандыызы-даа бар, оларның аразындан таныыр-ла чемивис – рис болган. Ол дыкпыш хоорайга оон хөй туруп шыдаваан бис. Мен чаныксааш, ыглап эгелээримге, чандырыпкан — деп, хөй ажы-төлдүң ынак авазы Сергелең Салчак чугаалады.
Ол аразында шала улуу мотоциклин мунупкаш, сарлыынче хапкан, оон бичиизи турган аътты чавыдактапкаш, чылгызынче челзипкен, өскелери ыяш чарып, суглап, ыттарын чемгерип дээш, кижи бүрүзү кылыр ажылын билир, айбы чокка-ла кылып кирипкен. Кыдыындан бо бүгүнү эскерип көрүп турган хоорай улузу, ыыт чок магадаарындан өске чугаалаар чүве тыппаан. Чүгле харын оператор камеразын тудуп алган, оларны тырттырып четтигип халыырынга өйлешкен.
Үш хонук дургузунда бөдүүн малчын кижиниң амыдыралын хөөредиг чок тырттырып турган бөлүк ажылын доозупкаш-даа, Артыштың аалындан чоруксавайн, ам-даа туруксаазы келир болган. Чүге дээрге хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң ажыл-амыдыралы долгандыр турар бойдуска чагыртып, чайгаар-ла эки сеткил сиңген аайлажып турарын олар билген. Бойдус биле кижиниң шын харылзаазы ында сиңниккенин чугаалажып турган. Өг чанында арыкчыгашка уруг-дарыы эштип-ойназын дээш, сугну даштар-биле бооп тургаш, кылып каан кылымал бассейнге эртениң-не эштип турганы москважыларга үрде уттундурбас дээрзи билдингир.
УШКАРГАННАЙ ААЛЫНГА ЧЕДИРЕР
Бо чылын август 9-та өгленгенден бээр 21 чыл болуп турар найыралдыг өг-бүлениң улуг оглу Саид 21 харлыг, Сайын – 20 харлаар, Аяңчы 16 харлыг, Аяндай 8 класска баар, Сеңги-Доржу 6-гы классче шилчиир, Серен-Доржу 4-ке баар, чаңгыс кызы Бадма чаа-ла 4 харлыг, эң бичиизи Бүргүт 2 харлыг.
Бо өг-бүлени Украина дугайында тема база оюп эртпээн. Амгы үеде Артыш биле Сергелеңниң улуг оглу ТШО-да шериг хүлээлгезин эрттирип турар. Оон аңгыда, кайызының-даа дуңмалары база ында.
– Чүнү бодавас боор. Дүвүренчиг үелер туруп кээр. Хүннүң-не тайга-таңдывысче ак сүдүвүс чажып, чаа-дайынныг черде оолдарывыс онча-менди, кадык чанып келзин деп чалбарып, тейлеп олурар-дыр бис – деп, Сергелең Салчак чугаалады.
“Эр кижиниң хүлээлгези-дир ачай. Ушкарганнай аалынга чедирер дээр ийик чоп. Эгелээн соонда, эчизинге чедир эр хүлээлгем күүседир мен. Тиилелгелиг чанып кээр мен” – дээш, улуг оглувус бо чайын шөлээлеп кээп чорааш, чугаалаарга, удурланмадым. Оолдарывыстың улуу кижи болганда, дуңмаларынга үлегер-чижек болур болгай. Ам канчаар, хүлээлге күштүг. Чаңгыс кызывысты эмчи мергежилдиг болурун кызыдар бис. Улгады бээривиске бисти эмнээр, карактаар кижи херек болгай — деп, ада сеткилинден Артыш немеди.
100-ТЕН 100-ТҮ АЛЫР
– Мал тудуп ажылдааш, республика чергелиг Наадымга үш удаа кириштивис. Бир дугаар киришкеш, чемпион ат алгаш, өг-биле шаңнаткан бис. Ийи дугаарында – каяа-даа сөөртүп ап чоруур чунар-бажыңны шаңналга берген, а бо чылын мотоблок-биле шаңнаттывыс. Ол дээш “Мөген-Бүрен” КУБ-туң директору Ө-С. А. Ооржакка, кожуунувус болгаш республиканың көдээ ажыл- агыйын харыылап турар болгаш өске-даа удуртукчуларынга өөрүп четтиргенивис илередип тур бис. Бо чылгы Наадымда оолдарым авазы “Ыраажы малчын” деп мөөрейге киришкен. Ол база солун болду. Оон аңгыда, Мөген-Бүренниң командазы өг тигер маргылдаага киришкеш, бир дугаар черни чаалап алдывыс. Аңаа база өөрүп тур бис. Бо чылгы Наадымда парад база бир онзагай чорду. Кызылдың төп кудумчузун дургаар кылаштааш, стадионче кире бээрге, чоннуң хөйү-даа кончуг, адыш часкаашкыннары кулак уюк болган. Көдээ ишчилерге, малчыннарга мынчаар хүндүткелди илередип, кожуун бүрүзүн адап, алгап-мактап турары кайгамчык эки чорду. Наадым-даа эки болду. Өске чылдарда 100 сарлыктан эвээш дизе-ле 80–90 бызааны ап турган бис. Ам-даа кызып ажылдаар бис.
Бо-ла мал малдап келген үевисте эрткен час нарын болду. 20 хонук үргүлчүлелдиг хат-шуурган соонда хууда шээр малывыстан 250 ажыг баш чидириглиг болдувус. Ол малывыс бажын тургузуп, ам-даа ажылдаар бис. Мурнувуста кылыр ажыл хөй. Сулараар чай чок. Республиканың бүгү малчыннарынга амыр-кадыын айтырып, Мөңгүн-Тайганың сериин бажындан изиг байыр чедирип көрейн – деп, алдарлыг сарлыкчы Артыш Салчак чылыг күзээшкини-биле чугаазын доосту.
Карина МОНГУШ.
Чуруктар авторнуу база чамдыызын интернеттен алган.
"Шын" №62, 2023 чылдың август 23