Чыккылама сооктар дүжерге-ле, аал иштин доңурбас дээш, шын эвес салган суугуну одап ажыглаанындан өлүмнүг озал-ондактар бүрүткеттинип, хөй улус өрттен когарап, угарлыг газтан хоранналып турар. Ындыг хай-халаптар бистиң республикада чылдың-на болгулаар, чүзе дизе мында суугу чылыдылгазы эң-не нептереңгей. Ынчангаш Тываның Онза байдалдар яамызы Чаа чылдың узун байырлалдарының бүдүүзүнде от-биле, одалга-биле холбашкан айтырыгларга онза оваарымчалыг болурунче хамаатыларны кыйгырып турар.
“Үнү чок өлүм” деп чүл?
Угарлыг газ болза, кыпкан чүүлдүң эң хоралыг, айыылдыг артынчызы-дыр, ол аар уржуктарга, оон туржук өлүм-чидимге безин чедирип болур. Ооң чыды-даа, амданы-даа чок, хоранналыышкын кижиге билдирбес болгаш бир эвес өй-шаанда дузалажып келбес болза, өлүм-биле дооступ болур.
Угарлыг газтың мөөңнелип чыглырының кол чылдагаа- ны – оттулар чүүлде кислородтуң чедишпезинден, төндүр кыппаан оттулар чүүлден угарлыг газ тыптыр.
Нургулайында угарлыг газ-биле хоранналыышкын үрелип сандараан суугудан азы өрттүң чалымындан болур. Ол ышкаш хааглыг оран-сава иштинге ажылдап турар автомобиль турда база угарлыг газ тыптыр. Ынчап келирге, өрттенип-кыпкан таварылга бүрүзүнде каяа-даа угарлыг газ тыптып кээр, ону каш тыныпкаш, кижи медерелин ышкыныптар.
Озал-ондактың чылдагааннары чүдел?
Одалга сезонунуң үезинде ындыг хай-халаптар суугуну тудуп салганының, ажыглаарының дүрүмнерин хажытканындан болуп турар. Ыш үндүрер хоолайның, ышты өскээр чайладыр тускай дуглалдың (шиберниң) үрелии хай-халаптыг таварылгаларның чылдагааны болуп болур.
Суугуну салган тууйбуларда, ыш үндүрер хоолайда тиг-чарык барда, олче оонак чээрген ыяш, кывыычал үп-сап киргеш, хөлчок дүрген хып, өрттү үндүрүп, улустуң амы-тынынга айыылды болдурар.
Угарлыг газты канчаар танып, билип алырыл?
Болганчок-ла угарлыг газты «үнү чок өлүрүкчү» деп база адап турар, чүге дизе ону тускай херекселдер чокта илередири болдунмас. Кижилерге ооң оран-савада бары барык билдинмес, угарлыг газтың айыылдыг тырыңы тодараттынмас. Агаар-биле холушкаш, ол хөлчок дүрген тараар, өлүмнүг бүдүжүн белен-селен ышкынмас. Суларгай, уйгузу кээр, тыныштаар апаар.
Тынып турар агаарда угарлыг газтың тырыңы 0,32 хуу турда, чартыктаар аарыг (туяа) тыптып, медерел оскундуруп болур. Мындыг байдалда 30 минута болгаш кижи өлүп болур. Угарлыг газтың тырыңы 1,2 хуу чедир бедээнде, кижи ону ийи-үш киир тыныпкаш, үш минута четпейн, өлүр.
Ону канчаар танып, билип алырыл?
Ооң эң билдингир чадазы, чаңгыс оран-савада турар улустуң хары угда хеп-хенертен харыксырап баксыраары азы ук оран-савадан үнүп чорупканда, байдалының хенертен экижий бээри.
Угарлыг газтан хораннанганының баштайгы им-демдектери – көөрүнүң, дыңнаарының баксыраары, хавакта улуг эвес аарышкы, баш дескинери, чулчургай тиккилээри, угаан-медерелдиң баларары болгаш шимчээшкинниң баксыраары.
Хораннанганда, баштайгы эмчи дузазы кандыг болурул?
Чүнүң-даа мурнунда ындыг дуза доп-дораан болгаш билдилиг болур ужурлуг. Улуг эвес хоранналыышкындан когараан кижиниң мээзинче кислород дарый кирзин дээш ону арыг агаарже үндүрүп, нашатырлыг спиртти чыттадыр (ооң ужуккан бузу кижиниң тынар шинээн идепкейжидер), кара шай азы кофе ижиртир.
Куску келдирип, кустуруп эгелээн улуг хоранналыышкында когараан кижини арыг агаарже үндүрери чугула. Бир эвес ындыг чүүл кылдынмас хире болза, угарлыг газтың мага-ботче кирерин болдурбазы-биле когараан кижиге противогазты азы «СО» деп демдектиг шүүрээр противогазты кедирер.
Ооң соонда когараан кижиниң моюндуруун, белинде курун чежер, эптиг чыттырар, дыштандырар. Бир эвес когараан кижи медерел чок болза, ону оң талакы быктынче ооргалай чыттырар. Тынары хостуг болурун хандырар.
Хөрээниң болгаш оорганың шыңганнарын дүрбүүр, аргалыг болза, горчичниктер салза эки. Горчичник хан эргилдезин экижидер. Тыныжы турупканда, кылымал тыныышкынны кылыр, а бир эвес чүрек доктаап турупкан болза, чүректиң дорт эвес нугуушкунун кылыр.
Бо хөделиглерни кылып билир болза, ужур-дузалыг дээрзин утпазы чугула. Бир эвес кылып билбес болза, шын эвес хөделиишкиннер-биле чүгле хора чедирип болур. Мындыг таварылгада дүрген эмчи дузазын доп-дораан чалааны дээре.
Айыыл чок чоруктуң дүрүмнери
Бирээде, чүгле бүдүлүг дериглер ажыглаңар. Салган суугуда тиглер, ыш үндүрер хоолайның тунуушкуну аар уржуктарга чедирип болур.
Ийиде, бажың-балгатты эки агаарладыр. Бир эвес газтыг суугуну чылыдылгага ажыглап турар болза, өрээл агаарладыр системаның бүдүлүүн хынаар. Оттулар чүүлдүң көзү өшпээн шаанда, суугунуң дуглаажын хагбаңар.
Машина-балгаттыг улустуң эргежок сактып алыр чүүлү – машина хөделип турда, гаражка азы өске-даа хааглыг оран-савага (ангар, бокс болгаш өске-даа) ажылдап болбас.
А. ХЕРТЕК белеткээн.
“Шын” №98 2023 чылдың декабрь 23
