Июль 28 — Бүгү делегейниң гепатитке удур демисел хүнү. Бүгү делегейниң кадык камгалал организациязы чонга гепатит дугайында дыңнадып, ооң бар-чогун илередир тестини чорудуп, ук аарыгдан эмнедип алырынче чонну кыйгырып турар. Гепатит — халдавырлыг аарыгларның аразында аажок нептереңгей баар аарыы. Тыва Республикада баары хоочурап аараан кижилерниң саны бүгү Россияның ортумак деңнелинден 4 катап хөй. Ынчангаш Тывада гепатиттиң байдалының дугайында Халдавырлыг аарыглар эмнелгезиниң улуг эмчизи, медицина эртемнериниң кандидады Анна Сарыглар тайылбырлаан.
ХИРЛИГ ХОЛДАР ААРЫЫ
2016 чылда Анна Сарыглар “Тыва Республикада уругларның гепатиттиң А хевириниң клиника-эпидемиологтуг характеристиказы” деп эртем ажылын камгалаан. Гепатиттиң А хевири Тывада узуткаттынган деп болур. Ооң өске ады — “хирлиг холдар” аарыы. Арыг-силиг сагывазындан, хирлиг суг ижип, ногаа, чимис аймаан чугбайн чигенинден А гепатит тыптыр. 2011 чылда А гепатиттен аараан улус саны Тывага Россияның деңнелинден 32 катап хөй болган. Бичии Тывага хамаарыштыр алырга, ол кончуг улуг көргүзүг. Ынчангаш Тывага бүгү Россияда гепатит аарыының эң-не нептереңгей региону деп санадып турган. Чүгле аңаа удур тарылга ажылын чорудар болза, ынчан ук аарыгдан камгаланып болур.
“2012 чылда Москвага конференцияга киржип тургаш, көргүзүглеривисти номчуптарымга, эртемденнер кайгап ханмаан. Оларның аразында “ГляксоСмитКляйн” дээр А гепатитке удур тарыыр эмни бүдүрүп турар фирманың директору ниитизи-биле 39 млн рубль өртектиг 42 дозаны халаска берген түңнелинде, 3-тен 8 хар чедир уругларны А гепатитке удур тараан. Ол ышкаш ол-ла чылын ук аарыгга удур бичии уругларны албан тарыырын тарылгалар календарынче киирген. Бо ажылдың түңнелинде 2016 чылдан тура Тывага А гепатит узуткаттынганындан эң-не үлегерлиг регион апарган бис”. А бүгү Россияда А гепатитке удур уругларны тарыыры тарылга календарынга кирбейн ту- рар – деп, Анна Сарыглар чугаалады.
Тываның сугларын шинчилеп көөрге, А гепатиттиң вирузу ам-даа бар. Ынчангаш тарылга ажылдары ам-даа чугула херек дээрзин улуг эмчи демдеглээн.
Вирус аарыг кижиниң албанындан ылгалып үнгеш, тарай бээр. Арыг-силигни сагываска, ижер сугга, садыгларда, рыноктарда ногаа, чимис аймаанга, быжырган чемнерге, кудумчуларда киоскуларда садып турар хот-дог, хуужуур, шаурмада А гепатиттиң вирузу чыпшына берген болур. Ол ышкаш хөй-ниити транспортунда сандайлар болгаш туттунар черлер дамчыштыр база халдай бээр. Ынчангаш чем чиир мурнунда холун албан чуур деп дүрүм – ижин-баар аарыгларын болгаш А гепатитти болдурбазының аргазы.
Уруглар садтарынга, чаш ажы-төлдүг өг-бүлелерге хирлиг холдар, ойнаарактар, аяк-сава дээн ышкаш чүүлдер база аарыгның халдап болур бир оруу.
ХООЧУРААН ХЕВИРИ
Тывада гепатиттиң В хевиринден аараан улустуң саны Россияның деңнелинден 7 катап хөй. Бир дугаар илереттингеш, эмчи хайгааралынче кирип турар аарыг кижилер саны ай санында немежип турар. Сөөлгү чыл дургузунда 259 аарыг кижи илереттинген. Ниитизи-биле халдавырлыг аарыглар эмнелгезиниң бүрүткелинде 4046 кижи бар.
Кандыг-даа аарыгны эгезинден эгелеп эмнээри кедилиг. 1999 чылдан тура В гепатитке удур чаш уругларга 3 катап тарылганы чорудуп турар: төрүттүнген соонда 24 шак иштинде, 1 болгаш 6 айлыында. Ооң түңнелинде В гепатиттен аарыыры эвээжээн. Бир чылда тарытпаан улус аразындан 1–2 кижи илереттинип турар.
Ынчалза-даа хоочураан В гепатитке удур ажылдар бо хүннерде ам-даа уламчылавышаан. «Аарыгны эң-не сөөлгү чадазынга чедир эдередип алгаш, эмнелгеге кээп турар апарганы хомуданчыг. Ылаңгыя аарыгны эмнээри орайтап, рак, цирроз чадазынче кире берген таварылгалар эвээш эвес. Амгы үеде гепатиттиң В, Д хевирлери эмнеттинмес аарыглар кылдыр санаттынар. Чаңгыс-ла камгаланыр арга – аңаа удур тарыдары. Гепатиттиң В хевиринге удур тарыдып алырга, Дельта хевиринден аарывас” – деп, Анна Сарыглар чугаалаан.
Гепатиттиң Дельта хевири Россияда эң-не хөйү-биле якуттарда, буряттарда, тываларда нептереп турар. Тывалар якут чоннуң соонда, 2 дугаар черде. Дельта хевири В гепатиттиң вирузу чокка боду чиде бээр. Ынчангаш ооң-биле демисежириниң чаңгыс аргазы — В гепатитке удур тарыыры.
Аарыгның нептереп турарын барымдаалааш, республикада гепатиттер-биле демисежир тускай программаны ажылдап кылыры чугула апарганын улуг эмчи демдеглээн. Бирээде, аарыгның тыптып турар чылдагааннарын, канчаар камгаланырын, эге чадазында эмнээрге кедилиг дээрзин чурттакчы чонга тайылбырлаар. Ийиде, аарыгга удур тарылга ажылының тускай программазын тургускаш, ажылдаар. Үште, эмнелгеге чыдып эмнедири-биле келгеннерге, ижин-баары аарыг улуста, эмнелге ажылдакчыларында, элээдилерде гепатит вирузу бар-чогун албан хынаар.
В гепатит хан дамчыштыр болгаш эр-херээжен чорук таварыштыр, эмнелге черлеринге аштап-арыглаттынмаан херекселдерден тараар. Сөөлгү чылдарда чараштаныр салоннар, хууда стоматологиялар хөйү-биле ажыттынып турар. Ындыг чер бүрүзүнде дериг-херекселдерни канчаар аштап-арыглап турарын хынавайн турарындан, ол база В гепатиттиң нептерээр чылдагааны апарган.
ЭВИЛЕҢ-ЭЭЛДЕК «ӨЛҮРҮКЧҮ»
Амгы үеде гепатиттиң С хевиринге удур тарылга чок. Ынчалза-даа 2016 чылдан тура ону эмнептер апарган. Эмчи учёдунга ниитизи-биле 1200 кижи турда, 500 ажыг кижи эмнеттинген. Ындыг турбуже, аараан кижилер ай санында илереттинип турар.
Ооң өске ады – эвилең-ээлдек «өлүрүкчү». Чүге дээрге ийи-чаңгыс шылаар, чем чиир хөңнү чогундан аңгыда ол кандыг-даа демдектер чок. “Аарыы хоочурап, цирроз, рак аарыгларынче шилчий бергенде, чүгле ынчан эмнелгеже кээп турарлар. Ынчангаш бичии-ле шылаачал апарып, баары аарып, чем чиири, удууру баксырап эгелээрге-ле, гепатит бар чогун илередип алыры чугула. Эртежик эмнелгеге чедип келирге, эмнээри-даа дүрген болгаш белен” – деп, Анна Сарыглар демдеглээн.
КАНЧАП БИЛИП АЛЫРЫЛ?
Гепатиттиң кайы-даа хевирлери дараазында ылгавыр демдектерлиг: шылаачал, хорадаачал, шаг чокталыр, удууру баксыраар, ишти долар, иштиниң оң талазынга аартаар, куду олуртур, тырыктаар. Чамдык улус шак мындыг демдектер тыптып келирге, холецистит, панкреатит дээн ышкаш диагнозтар-биле эмненип чорааш, сөөлүнде эмнеттинмес апаргаш, халдавырлыг аарыглар эмнелгезинге кээп турар.
Гепатиттиң кайы-даа хевиринден аарывас деп бодаар болза, кижи бүрүзүнүң диш щётказы дээн ышкаш арыгланыр херекселдерни аңгылаар, арыг-силигни сагыыр. Гепатит аарыын эвээжедириниң эң кол аргазы – аңаа удур тарылга. Гепатитке удур кижи бүрүзүн тарыыр болза, 10–15 чыл эрткенде бо аарыгдан аараан кижилер эвээжей бээринге эмчилер идегеп турар.
Чыжыргана СААЯ.
"Шын" №56, 2023 чылдың июль 29