| ПРОЗА |
Чадраавалын Лодойдамба, моол чогаалчы.
Кыргыс Тадааевич Аракчаа очулдурган.
Богда-Кегээнниң дүжүлгеге саадаанының дөрт дугаар чылында чайның башкы айының эгезинде бир-ле хүн Тамир хемниң соңгу талазында эрии-биле чоруткан оруктап тергелиг аъдын четкен, үжен хар үези, хып дээн моол эр базып орган. Ол хат-салгындан, хүнден өңү оңуп куурара берген, ында-мында орбак, чамашкылыг, дерзиг чыттыг, хирлиг шыва тон кеткен. Эрги шагныӊ чактырлыг боозун делгем хөрээнге кедире чүктеп алган. Үр үе иштинде дыраваанындан таагылай берген чоон кара кежегезин көк кожаа пөс-биле чушкуузунга баглап алган. Хавааның сырый кара кирбиктеринге база савыйты ыжыксай берген карактарының кирбиктеринге оруктуң доозуну куурарты хонупкан, бүлдегер улуг карактарының көрүжү ажынып, дүвүрээнзиг-даа ышкаш, черле анаа эвес шинчилиг. Шагзыраан кара-хүрең шырайы шыжыккан хевирлиг. Ооң чүден ынчап ажынып чоруурун канчап билир: та шагзырап турупканындан, та ажынып, хорадаанындан ынчап чоруур кижи, кым билир ону. Ол эр эртип келген оруунче кезек-кезек хая көрүп каап, чамдыкта доктаагаш, чүъгүн ол-бо эдип ап чоруп орган. Кажан хүн ажып, ооң херелдери чүгле даглар бажынга артып чорда, оруктан ол үнгеш, хемден ырак эвес черге доктаай берген. Боозун эктинден ужулгаш, черге оожум салып кааш, ооң соонда аъдын тергезинден адыргаш, киженнээш, тергезинден ырады хойгузупкан. Оон тергезиниң адаанга олуруп алгаш, хойнундан даңза, таакпызын уштуп, таакпылап, улуг чүве боданган хевирлиг, тап-билээ даңзазын соруп каап олурган. Ол моол кижиниң адын Эртине дээр. Ооң боду Засагтхан кожууну чурттуг. Ооң адазы ийи оолдуг: Төмүр база ооң боду. Ол ийи алышкылар бичиизинде-ле өскүс калганнар, ынчангаш бичиизинден-не олар байлар аалдары кезип хөлечиктеп, хырнын борастаныр ужурга таварышканнар.
Төмүр он алды харлыында-ла сайын эрлерге (кайгалдарга) каттыжа бергеш, ол-ла хевээр арткан. Удатпаанда-ла ол коргар чүрек чок, тергиин кайгалдарның бирээзи апарган.
Мөге-күштүү, эрес-дидими дээш ону чон Демир-Төмүр деп адай берген. Ооң дугайында эң чаагай сеткилдиг болгаш чөптүг шынчы кижи деп алдар бүгү Калгага (Моолга) нептерээн.
Үш чыл мурнунда Төмүр бир-ле дүне акызының аалынга ужуражып келгеш, аңаа кезек шокар пөс, үжен орус төгерик эккеп бергеш, караңгы даң бажында-ла аъттаныпкаш, арлы берген. Ол ужурашкан хевээр-ле алышкылар көрүшпээннер, боттарының дугайын таварылга болган чугаалардан ында-хаая дыңнажып чорааннар. Ынчаарга сөөлгү чыл ажыг үеде дуңмазының дугайында Эртинеге чүү-даа дыңналбаан.
Эртине бичиизинде Доной тайжының хоюн кадарып, ооң эмдик малдарын мунуп, өөредип чораан. Кажан Доной оглун янзы-бүрү эртем-билигге өөреди бээр орта, Эртине ооӊ ийинге кыстынып тургаш, бижикке өөренип алгаш, ном номчуурунга аажок ынак апарган. Билигге ынак оол дыка-ла хөй номнар номчаан. «Саазын куш», «Үш чурттан келген чагаалар» болгаш харын «Алдын век» деп номну безин номчаан. Араттар дилеп келирге, оларга өргүүдел, хомудал, дилеглерни бижип бээр, ынчангаш ону Бижээчи деп адаар турган.
Ол он сес хар четкеш, бодунуң чер чурттуг кыс-биле өгленип ап, тускай өглүг апарган. Ооң хөреңги-кошкул дээр чүвези: он сарлык, үш мунар аът, каш баш хой бо-ла. Ол дээрге хөй эвес, ынчалза-даа Эртине ядыы мен деп хомудавас-даа турган — ол хире мал-биле амыдырап-чурттап болур. Харын эң берге чүве — кожуун башкарыкчызының чаа оралакчызы Комбужап ноянның эмин эрттир каржы-дерзии турганы. Ооң дошкун, ужур-дүрүм чок аажы-чаңындан кожуун ишти уё-човуур-биле долган. Ноянның ындыг кара туразында дерзии чоруунга шыдашпайн, Эртине ол ноян дугайында билдириишкин бижээн. Ону Эртине Моолдуӊ база Маньчжурнуӊ албан черлеринче киирген. Оон чүү үнер боор: «Ыт-биле бактажырга, эдек чок калыр, ноян-биле бактажырга, ужа чок калыр» деп чоннуң чечен чугаазы үндезин чок черден тывылбаан-на болгай. Ноян бир дүжүметке бир чүвени, ийигизинге өске чүвени берип тургаш, шынында ооң берип турар чүвези бодунуу эвес, кожуун хөреңгизи болганда, хээлилеп каапкан, оон харын билдириишкин ээзи боду кара-бажыӊнаткан. Эртине чыл ажыр кара-бажыңга олуруп, амыдырал деп черле чүл ол деп чүвени билген. Бир эвес ынчан Моол маньчжур дарлалындан хосталып, автономнуг эргени албаан, Моолдуң төре болгаш шажынныӊ башкарыкчызынга саадаан өлүм чок Богда-кегээн Чыпсын-Дамба кудукту ынчан өршээл чарлаваан, хоставаан болза, Эртине кара-бажыңга оон-даа үр олурар.
Кара-бажыӊга оргаш, Эртине бир кижи-биле ужуражып чугаалашкан, ол кижи ооң дуңмазының дугайын аңаа дыңнаткан. Төмүр-биле кады Гоби чурттуг Мерген деп ноянның кезек чылгызын оорлап сүрген болганнар.
«Сээң дуңмаң дээрге ёзулуг эзир дег эр! Аът мунуп турда, кандыг дээр ону! — деп, ол кижи чугаалап турган. — Аътты чаңгыс көргеш-ле, ооң кандыызын дораан билип каар. Чеди хонук иштинде аътка маңнаткаш, безин бичии-даа тоовас, чеди хонук хамаан чок, үжен өртээл черге эзерден дүшпейн халыдып шыдаар. Мөге-шыыраан канчаар! Хархул-ла1. Кижизиг, экизин канчаар – арыг сүт-ле. Сээң дуңмаң ындыг эр боор!» – деп, ол чугаалаан. Эртине бодунуң чуртунче ээп чанып келген, ынчалза-даа чурттаары аңаа берге апарган. Демги ноян Эртинени шуут көрбестеп, кызып-кыйып туруп берген, удатпаанда аңаа аажок улуг үндүрүг онааган. Ол үндүрүгнү төлевес дээр арга бар эвес, база катап кара-бажыңнаар-ла болгай, ам канчаар, Эртине эвээш малын саткаш, ону төлээр ужурга таварышкан. Ынчангаш төрээн черинден ырап, өскээр чоруур деп шиитпирлеп алган. Оон үвүр-савыр чүү-хөөзүн тергеге каап алгаш, арткан чаңгыс аъдын тергелээш, кадайы Долгар, бичии оглу Бады үжелээн Өргээге барып, бүгүнү шыдаар Богда-кегээнге тейлээр дээш, чоруп органы ол.
Эртине каш катап даңзазын соргаш, орукче көрүп орган. Ооң чап-чаа-ла дүжүп бадып келгени даандан кадайы база оглу бадып орган. Удаткан чок-ла ышталы берген эрги бичии майгын тергениң чанынга тиктине берген. Ооң чанында одагда үш даш ожук кырында кочал ишти суг изип эгелээн.
Долгар оглу-биле одагга чедип келирге, кочалда суг арай-ла хайынгалак. Кылаштап ора, эдээнге чыып алган кургаг инек-мыяан черже төпкеш, эдээн силгигилээш, Долгар көк кырынга олуруп ап, турупкан буттарын хере салып алган, дыштанып олурган. Долгарның хүнге карара берген, доозун бүргээн шырайында шагзырааны илдең-даа бол, ооң кара карактарында дириг отчугаш кыптыгып турган. Ховунуң бо чараш кызынга кандыг-даа берге орук коргунчуг эвес.
̶ Оглумнуң кылаштаарының оожуму аажок, ооң аайын эдерип чорааш, чыдып калдым ышкажыл — деп, Долгар диштерин агараңнады хүлүмзүрүп, буруузунган ышкаш чугаалаан.
̶ Сен дыштанып ал. Мен доңгууну чуп каапкаш, шай хайындыра кааптайн — деп, Эртине чугаалааш, терге кырында хола доңгууну алгаш, хемче кылаштай берген. Ажып бар чыдар хүннүң херелинден хемниң суу чайыннанып чыткан. Эртине суг кыдыынга доңгуузун чуп олурган. «Кым-на суг кыдыынга олурар-дыр, ол кижи черле чалгааравас» деп чоннуң чугаазын ол сактып келгеш, хүлүмзүрээн. Чунуп алгаш, арнын чотпушаан, Эртине улузунче кылаштапкан.
Шайын хайындыргаш, шопулак-биле дээжизин барыын чүкче: «Мээң Тайшир-Хааным өршээ- зин!» – деп сымыранып чажып, база мурнуу чүкче чажып: «Мээң Хангай-Хайыраканым өршээ- зин!» – деп сымыранган. Шак ынчаар ол дагларныӊ ээ-саптыктарынга чаннып, тейлеп олурган.
Оон шупту одаан долгандыр олурупкаш, аяктарынга арбай далганын каап алгылаан. Ооң чыдының экизи кончуг. Ынчаар далганын чип, шайлап алганнар. Кежээки чеми ол-ла. Чем үезинде халааданчыг берт орук-даа, бодунуң каржы-дерзии нояны-даа, даартагы түренчиг хүн-даа дугайы уттундурган.
̶ Ачай, кажан Өргээге2 чеде бээр бис? – деп, Бады ачазындан айтырган.
̶ Бир эвес сен бөгүн ышкаш оожум эвес, дүрген чоруур болзуңза, удавас аңаа чеде бээр бис.
̶ Мен дүрген кылаштаксаар кижи-дир мен, ынчалза-даа буттарым ынавас чүве-дир – деп, Бады хомудап харыылаан. Оглунуң харыызынга ада-иези хүлүмзүрүп кааннар.
– Бистиң оруувуска таварышкан ол улуг даш чүү дажыл? Тайхар ол бе? – деп, Долгар айтырган.
̶ Ийе, Тайхар ол.
̶ Ындыг боор деп бодадым-даа. Аңаа тейлээним хей болбаан-на-дыр.
Долгар ашааның соондан сүрүштүр кылаштааш, ол даштың дужунга тура дүшкеш, аңаа он катап доңгайып тейлээн. Чоннуң эрги чугаазы-биле алырга, дерзии шулбустуң бажын Зая кегээн ол даш-биле чылча шаапкан дээр.
̶ Авай, кымга тейлеп тур сен? — деп, Бады айтырган.
̶ Зая кегээнге тейлеп тур мен, оглум — деп, авазы сымыранган.
̶ Чүге?
̶ Ол кегээн биске аас-кежиинден көвүдедир хайырлазын дээш.
̶ Меңээ чигирден бээрин дилеп көр, авай.
̶ Бодуң тейлеп көрзүңзе эки боор, оглум.
Бады дискектенип олуруп алгаш, алгырып чугаалаан:
̶ Өршээлдиг лама, чигирден меңээ хайырлап көр.
Бады дыка чигир чиксеп турган. Ооң чигир амзаанындан бээр үр болган. Эрткен чылын наадымга Донойнуң чүгүрүк аъдын чарышка мунгаш, эртип келген. Ооң шаңналынга Донойнуң кадайы аңаа чигир берген. Ону чигеш, өртемчейде оон амданныг чүве черле чок деп ол билген.
̶ Ачай, бо дашты көдүрүп шыдаар сен бе?
̶ Сээң ачаң анаа кижи-дир. Илби-шидилиг күш менде чок – деп, Эртине чугаалап, оглунуң бажын суйбап, хүлүмзүрүп олурган.
̶ Илби-шидилиг күш деп ол чүү боор?
̶ О, ол дээрге кайгамчык улуг күш-түр. Кым-на ындыг күштүг болдур, ындыг кижи...
Эртине караан шимгеш, бичии када үнү чиде бергеш, мынча дээн:
̶ Карак чивеш дээр аразында бисти Өргээге чедире бээр.
̶ Сенде ындыг күш чүге чок чүвел? Бир эвес сен ындыг күштүг турган болзуңза, бис Өргээге дораан чеде бээр, буттарывыс аарывас ийик. Ындыг аа, авай?
̶ Чай чок болдум, үргүлчү ажылдап турган мен — деп, Эртине оглунуң хүнзүг, ховузуг бажын чыттап, харыылаан.
Бады дыка-ла үр ада-иезинден «Ол чүге ындыг чүвел?», «Бо чүге ындыг чүвел?» деп айтырыын салып турган, ооң оозунга ада-иези бужурганмаан-даа. Оглунуӊ ындыг айтырыгларын чаптап, олар хөглүг каттыржып органнар. Ол каткы Тамир хемниң шаалаан чалгыы-биле үн алчып, хемниң даажы улам-на күштелип турган ышкаш болган.
Кижи аас-кежиинге чаяаттынып төрүттүнген, ынчангаш амыдыралдың кандыг-даа бергелери, кандыг-даа хинчек-човулаңы кижиниң аас-кежиинче чүткүлүн базып шыдавас.
Ынчангаш ындыг-ла болган боор оң, бистиң бо аян-чорукчуларывыс шоолуг эвес кежээки чемин чигениниң соонда, эртип келгени ырак оруктан шагзыраанын уттуп, харын-даа кижилерниң дыштанып турганының үези ышкаш, тааланчыг байдалдыг амырап турганнар. Даарта хүн кандыг болурун бодавааннар-даа. Долгар биле Эртине аразында баштактанышкаш, кежээки имир эртип, дүн дүшкенин безин эскербейн барганнар. Аяс дээрде түмен сылдыс чайыннанып, Тамир хемниң шынаазының сериин салгыны-биле ховудан оът-сигенниң чаагай чыды чытталып кээп турган.
Эртине киженнеп салыпкан аъдын эккелгеш, одааның чоогунга өрген каккаш, чеп-аргамчы-биле өртеп алган. Төрээн чериниң уунче көрүп алгаш, Эртине үр ыыт чок тургаш, каш катап оожум тейлээн:
̶ Тайшир-хааным, Ата-тэнгэрим, буянныг Комбу бурганым, өршээп, авырап көрүңер!
Шупту-ла аажок удуп чытканнар, ынчалза-даа даң чырып, дээрде сылдыстар имирерип, чоорту чидип бар чорда, Эртине туруп келген. Майгынындан ол үнүп келгеш, херлип-көстүп тура, хенертен ыңай-бээр долгандыр көрүп, дүвүрей берген. Чүү адам чоор? Өртегге турган аъды чок, чер иштинче кире берген чүве дег. Черде чыткан чеп-аргамчызын, киженин көрүп кааш, Эртинениң карактары караңгылаш дээн. Сактырга, ыракта турган даг аңаа чыпшыр чоокшулап келген ышкаш болган. Эртине дедирленип, аткаар ийи баскаш, аңгадап, дээр хаяазынче кайгап турган. Аарыг кижи ышкаш, сактырга, эът-боду бичиилеп, сиңип кире берген ышкаш апарган. Оон майгынының аксын аңдара каапкан. «Эх, Тайшир-хаан, Ата-тэнгэр, Комбу бурган, кончууңарны, оода аъдымны камгалап хайырлавас» – деп эрни шимчеп, сымыранып турган.
Долгар оттуп келген. Ашаан көрүп кааш, өндейип келгеш:
̶ Агаар кандыг-дыр? — деп айтырган.
Эртине чеп-аргамчызын тудуп алган, майгын аксынга аңгадай берген турган.
̶ Аъдывыс алгаш барып-тыр.
̶ Чүү дидиң? Аът че? Бистиң аъдывысты бе? — деп, Долгар айтырып, дүвү-далаш тура халып келген.
̶ Өске чүү аът турар чүвел? – деп, Эртине муңгаргай харыылааш, шарыг кырынга олуруп алган.
̶ Ам чүнү канчаар улус боор бис? Өскениң черинге ам аът чок, чадаг! — деп, Долгар муңгарап химиренген. Ооң карааның чажы чаактарын куду бадып турган.
Ынчалза-даа хемниң суу дүүнгүзү ышкаш омак-хөглүг бадып чыткан, адып орар даңның чырыы чаа хүннүң эгелеп орарын өөрүшкүлүү-биле чарлап турган.
̶ Ыглааш канчаар сен, карак чажы дөмей-ле дузалаар эвес — дээш, Эртине хүлүмзүрүүрүн оралдашкан, оозу болдунмаан, чүгле чырыы чырташ дээн. Оон Эртине даңзазын алгаш, таакпылай берген.
«Шынап-ла, ам чүнү канчаар чоор?» деп, Эртине боданы берген. Ооӊ карактары база катап караңгылап, чугаалаар дээрге, дылы ээлбес чүве ышкаш апарган. Ыглап орган кадайынче ол көргеш, эптештир баскактанып олурбушаан чугаалаан:
̶ Мындыг-дыр, кадай, дыӊна. Боттарывыс амыр-менди, дириг артып калганывыс бурган-кегээннерниң өршээли болган-дыр. Ам канчаар сен, шайың хайындыр, чүвениң байдалы билдине бээр. Ышталып чыткан инек-мыяанда көс черле турар, дириг кижиге арга тыпты бээр.
Эртине чаактарын тыртыжаңнадып, карактарын чаңгыс черже көрүп алган, көк таакпы ыжын аксындан, думчук үттеринден хары угда буруладып каап олурган.
Долгар ашаанга бир чүве чугаалаар деп чоруй, оозун ыыттавайн, майгындан үне берген. Үне бергеш, одун кыпсып: «Комбу бурганым, Тайшир-хааным өршээзин!» – деп, ооң эриннери үргүлчү сымыранып турган. Ынчалза-даа чогум чүнү өршээзин деп дилеп турганын ол боду безин билбес.
Ол-ла үеде чөөн чүктен алдыннанган хүн үнүп, шынааны улам-на чайыннандыр чырыда берген. Аза бөргүн ховунуң күскү салгыны ында-мында борбаңнады чууп турган.
Хархул-ла1 – моол тоол маадыры.
Өргээге2 – амгы Улан-Бааторну шаанда Өргээ (Урга) деп адап турган. Богда-Кегээнниӊ саадап турган чери ол.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20