Сөөлгү каш чылда Россияның девискээринге «Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңи» деп күрүне программазының деткимчези-биле хоорай, суурларда хөй кижи чыглыр, чоннуң дыштаныр черлерин чаагайжыдып эгелээни кончуг эки.
Россияның өске регионнарында дег, Тываның кожууннарынга ук программаның деткимчези-биле дыка хөй дыштаныр черлерни кылып, чонга эптиг байдалдарны тургускан. Ылаңгыя найысылал Кызылдың девискээринде чаагайжыттынган черлер көвүдеп, чылдан чылче хоорайывыс чараш шинчи кирип, чурттаарынга таарымчалыг апар чыдар. Чижээлээрге, Улуг-Хемниң эриин дургаар чадаг-терге оруу, Мурнуу микрорайонда аллея, Ооржак Лопсанчап кудумчузундан Московская кудумчузунга чедир Калинин кудумчузунуң сесерлии, Таёжная кудумчузунда 19 дугаарлыг бажыңга чедир чалды дургаар чадаг-терге оруу, Аныяктар болгаш Өг-бүле сесерликтери дээш оон-даа өске. Чүгле «Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» төлевилел эвес, өске-даа программаларның деткимчези-биле дыка хөй чараш чүүлдерни сөөлгү үеде кылып турарын билир бис.
Ынчалза-даа ол чаагайжыттынган черлерниң байдалы кандыг, ону канчаар ажаап-карактап турарыл?
Бичии уруглар ойнаар шөлдерже ажы-төлдү агаарладыр хире эвес, узун сандайларның чанында бок октаар урналар ажып төгүлген, чыт-бузу олурар арга чок. Найысылалдың чамдык доктаамнарында сандайларга олурары ческинчиг: хирлиг, багай чыт кайы ырактан думчукка хап кээр. Ылаңгыя В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының чанында С.К. Тока дарганың тураскаалын салган сесерликке чеде бээрге, сактырга, арыгланыр черде кирип келген дег, сазыксыг чыт айызап кээр. Найысылалдың чурттакчылары, келген аалчылар ону көрүп, билип турары магатчок.
«Арыглап турар эвес, а бокталдырбайн турар чер арыг болур» деп, улуг чогаалчы А.П. Чехов чугаалаан болгай. Чазак-чагырга «Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңи» деп национал төлевилелди чурттакчы чонга таарымчалыг кылдыр тургускан болганда, чурттакчы чон боттарының талазындан арыг-силигни, культураны сагыыр болза эки.
Ооң-биле чергелештир хоорай иштинде арыгланыр черлер дугайында чидиг айтырыг база бар. Угаан-медерелдиг кижи олурган сандайынга, турган черинге албаннап чорбас болгай. Хоорай иштинде сесерликтерде дыштаныр сандайларны халас «ресторан», «кафе», «аалчылар бажыңы» кылып алган бөлүглешкен хамаатыларның чуруктары интернет четкизинге бо-ла үнүп келирин көөр болгай бис. Ылаңгыя Арбат шөлүнде эзириктер, «бомжтар» чыглыр чер апарганы кымга-даа көскү. Оларның «хуралдаар», удуур, дыштаныр чери апарганы чажыт эвес.
Хоорайга келген аалчы каяа дыштанып олурарыл, чаш ажы-төлдү каяа ойнадырыл? Бо чидиг айтырыг шиитпирлеттинип турар бе, кандыг ажылдар чоруттунуп турарыл?
Бо айтырыгларга харыылап бээри-биле Кызыл хоорайның чагырга чериниң база «Чаагайжыдылга» МУБ-туң специалистери-биле харылзаштывыс.
«Ооң мурнунда «Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңи» программа-биле кылган объектилерни тудугжулар акт езугаар тус черниң чагыргазынга хүлээдип турган. Амгы үеде ындыг чүүл-даа чок. Хоорай департаментизинден биске айтыышкын кээрге, «Чаагайжыдылга» МУБ-туң ажылчыннары барып аштап-арыглап турар.
Организациявыста 80 ажыг бок аштаар ажылчыннар бар. Кызыл хоорайның чурттакчы чонунуң саны ёзугаар 300 ажыг аштакчы турар ужурлуг. Аштап-арыглап турганывыстың кадында-ла, чонувустуң культуразы куду-дур. Ниитизи-биле хоорайның сесерликтерин аштап-арыглаарынга 15, кудумчуда 70 хире ажылчын хаара туттунган» – деп, «Чаагайжыдылга» МУБ-туң даргазы Булат Даваа тайылбырлады.
Чаагайжыды туттунган объектилерниң арыг-силиин тудар талазы-биле ажылдар чоруттунуп, бокту арыглап күш четпейн турарының дугайында билип алдывыс. Чараштыр кылган объектилерни үрегдеп азы хөй-ниитиниң дыштаныр черлерин бокталдырып турар корум-чурум үрекчилеринге административтиг торгаал онаар дээрзин билир бис. Бир эвес ону эскерип көрүп каан хамаатылар чогуур органнарже дамчыдып турар болза, чогуур хемчеглер чоруттунар дээрзи билдингир.
Айдың ОНДАР.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №63 2024 чылдың август 21
