Июль эгезинде Тываның девискээринге Аржааннар неделязы чарлаттынар. Ооң соонда республиканың чурттакчылары болгаш аалчылары кадыын быжыглап эгелээрлер.
“Аржаан” деп сөс тыва кижиге ыдыктыг азы эм суг, сүр-күчүлүг дээн утканы илередип турар. Моолдар, буряттар аржаанны «аршан», а кыргыстар «арашан» дээр. Тыва улустуң ужурунда кижи аржаанга чүгле кадыкшылын быжыктырар эвес, а сагыш-сеткилин арыглаар. Шаандан тура тывалар аржааннарга боттарының янзы-бүрү аарыгларын эмнеп ап чорааннар. Кижиниң кадыынга кайы хире ажыктыын, кандыг аарыгга кайы аржаан дузалыын Тываның чону ада-өгбелериниң ачызында эки билир.
Аржааннарны колдуунда лама-эмчилер, хамнар "ажыдар" турган. Олар аржааннарны хөй кижилер мурнунга ыдыктап, аарыг-аржыкты канчаар эмнээрин сүмелеп турганнар. Оран ээзи эки чаңназын дээш, чон аъш-чеминиң дээжизин чажып, йөрээл кылыр. Акша-мөңгүнүн база аржаан бажынга арттырып сөңнээр турган. Оон аякта сүдүн тос-карак-биле чашпышаан, аарыг кижи чалбарыын кылыр. Аржаанның шуут чанынга доктаап, өг, майгын, чадыр тикпес, амгы үеде аржааннар чанында өглер көвей болгай. Ол ышкаш аржаан сугну бокталдырып болбас, чоогунга ыыт-дааш үндүрүп болбас, аржаан бажының үнүштерин чулбас. Ооң малгажын албас. Кижи бүрүзү ооң малгажын ап келир болза, аржааннарның эм шынарлары баксырап каар. Аржаандан чоруп тура, ооң девискээрин аштап-арыглаар. Аарыгдан сегий берген кижи база катап аржаанга чалбарып, четтиргенин илередип, байырлажыр турган.
Аржаанга эмненири
Аржаан бүрүзүнге эмненири аңгы болур. Чүге дизе химиктиг тургузуу бот-тускайлаң. Ада-өгбелерден салгал дамчып шилчип чоруур аржааннар дугайында билиглер чонда бар-даа болза, ону эртем талазы-биле бадыткаары чугула.
Химия эртемнериниң кандидады Кара-кыс Аракчаа бүгү назынында Тываның аржааннарын шинчилеп келген. Ооң ажылдарының ачызында Тываның аржааннарының хөй кезииниң химиктиг тургузугларын болгаш кандыг аарыгларны эмнээри билдингир апарган.
Эртемденнерниң кайы аржаанга кандыг аарыгны эмнеп болурунуң дугайында шинчилелдери, эмчилерниң аарыг кижини кандыг эм-биле эмнээрин тодарадып айтып бээри ышкаш болур.
Аарыг кижи өске эм ижиптер болза, аараан аарыын эмнээр туржук, эмге хораннанып, кадыкшылынга хора чедирип, амы-тынындан безин чарлып болур. Ук барымдаа аржааннарга база хамааржыр. Аржааннар дээрге тодаргай аарыгларны эмнээр бойдустан чаяап каан эм-таң болур. Аржаанга кирерде ооң кандыг аарыгларга дузалаарын, кайы хире үеде кирерин, ижерин, шорга адаанга хаксырын азы малгажы-биле шаптанырын баштай билип алыры албан.
Тываның аржааннары иштелип-саатталбас херээжен улусту эмнээр, угаан-медерел кошкаар (деменция) болгаш Альцгеймер аарыгларының айыылын чавырылдырар деп, алдарлыг эртемден Кара-кыс Аракчаа демдеглээн.
Чугула микроэлементилер
Кара-кыс Аракчааның тайылбырлааны-биле, мээге литийниң чедишпези-биле психика-биле холбаалыг аарыглар нептерээр, кижиниң мээзи дүрген кырып эгелээр. Данияга эрттирген шинчилелдер-биле ижер сугда литий чок болза, Альцгеймер аарыы өөскүүр деп бадыткаан. Бир эвес сугга хөй эвес литий турар болза, деменциядан аарыыры 17 хууга кызырлыр. А Тываның аржааннарында литий бүдүмели көвей.
Ол ышкаш химия эртемнериниң кандидады гелийже база онза кичээнгейни салган, академик, медицина эртемнериниң доктору Александр Григорьевич Чучалинниң тыныш органнарының аарыгларын эмнээринге кислород-гелий бүдүмелдерин эки ажыглаар дээн кыйгырыын ол сактып демдеглээн.
Тывада 245 эм шынарлыг суг объектилери бүрүткеттинген. 20-зи дустуг малгаштыг хөлдер, 54-ү минералдыг аржааннар, өскелери, а ол дээрге 70 хуузу – дус чок аржааннар. Чыл санында-ла республиканың эм шынарлыг сугларынга 40 муң кижи ортумаа-биле кадыкшылын экижидип ап турар.
Социологтуг шинчилелдер-биле алырга, аржааннарга улус хөй кезии хан эргилдезиниң, нерв, эндокринниг системаларын болгаш тыныш, ижин-баар органнарын экижидип алыр сорулгалыг эмненип турарлар.
Аржааннарның бөлүктери
Бойдустан ала-чайгаар бүткен сугларның шупту хевирлери Тывада бар: углеродтуг болгаш азоттуг (сероводородтуг), изиг болгаш соок аржааннар, дустуг болгаш ажыг суглар, радоннуг, мышьяктыг, демирлиг, йод-бромнуг – тускай бальнеологтуг бүдүмелдерлиг суглар дээш хөй ажыктыг янзыларлыг. Ындыг-даа болза оларның шуптузун ийи бөлүкке чарып турар: минералдыг (бир литрде бир граммдан хөй минералдыг бүдүмелдерлиг, чижээ, радон) болгаш дус чок эм суглар.
Минералдыг аржааннардан эң билдингир суглар: Каа-Хем кожуунда Үш-Белдир, Тере-Хөлде Тарыс, Бай-Тайгада Чойган, Шивилиг, Дустуг-Хем, Өвүрде Улаатай, Чаа-Хөлде Ажыг-Суг. Аржаан бүрүзү тускай аарыгларны эмнээринге көрдүнген.
“Арыг суг — амгы үеде бүгү делегейде бир эң чидиг айтырыг. Бир эвес суглар эм-дом шынарлыг болза, экономиканың хөгжүлдезинге эки салдарлыг” — деп, Кара-кыс Аракчаа демдеглеп турар. Эртемденниң шинчилелдери-биле алырга, минералдыг-даа, дус чок-даа аржааннар кадыкшылды экижидер деп бадыткаттынган. Ооң мурнунда «меге аржааннар» дугайында нептерей берген чугаалар дөс чок болган. Дус чок аржааннарны субминералдыг эм шынарлыг бөлүкке аңгылап турар.
Тываның аржааннарлыг курорттары
Кара-кыс Донгаковнаның демдеглеп турары-биле алырга, бальнеотуризм – аржааннарга дыштаныры, Тывага эң таарымчалыг, экономиканың хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киирип болур угланыышкын. Амдыызында чурттакчылар боттары-даа, аалчыларывыс-даа майгыннарлыг эмненип турар. Аржааннарның хөй кезиинче чедип алыры белен эвес: оруктары берге, тайга-таскыл ишти, малгаштарлыг азы үер алган чириктерлиг болур. Ынчалза-даа шаг-төөгүден бээр билдингир, совет үеде-ле санаторий, курорттар тургустунган Чедерни, Үш-Белдирни Тывадан дашкаар безин чон билир. Анаа аржааннарга кижилер боттары кирип, эмненип турар болза, а курорттарга тускай эмчилер аарыг кижилерниң кадыкшылын хайгаарап, массажтап, малгаш-биле эмнеп, оларның дыштанылгазын шын организастап турар.
Тоолзуг оран Үш-Бел- дир – төп нерв системазының, чүрек-дамыр болгаш чүстерниң, ижин-баарның, кеш болгаш херээжен кижилерниң аарыгларын эмнээринге чогумчалыг бүдүмелдерлиг.
Тываның аржааннарының шынарлары
Изиг аржааннардан аңгыда, Тыва соок минералдыг аржааннар-биле байлак. Республиканың барыын талазында Мөңгүлек дааның эдээнде, Бай-Тайга кожуунда соок радоннуг аржааннар үнүп турар. Ол болза минералдыг Шивилиг аржааны-дыр.
Өвүрде Улаатай аржааны эвээш радоннуг. Суглары кошкак минерализациялыг болгаш ижип болур эм шынарлыг. Чем хайылдырар органнарга болгаш баар аарыгларынга ажыглаар.
Чаа-Хөлде Ажыг-Сугнуң ат-сураа Тывадан дашкаар безин билдингир. Ол аржаанда минералдыг сугларны хоочураан гастрит, колит, панкреатит, баар аарыгларынга, өт болгаш сидик үндүрер системаның хоочураан аарыгларынга, ижин-шөйүндү, чигир, ириңнээр аарыгларга, болгаш анемияга сүмелеп турар.
Бай-Тайга кожуунда Дустуг-Хем аржааны соок радоннуг 6 аңгы үндезинниг. Үндезин бүрүзүнүң суу тускай амданныг онза аржаан. Нерв, чүрек-дамыр болгаш сөөк-шыңган системаларының аарыгларын эмнээринге чогумчалыг.
Дус чок аржаан Уургайлыг Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаактан ырак эвесте турар. Чоннуң чугаазы-биле, аржаанның кайгамчык күжү бар: ол остеохондроз, полиартрит аарыгларындан дузалаар, аржаанга эмненген соонда хан базыышкыны чогуур деңнелинче кирер, оон аңгыда чартыктаан кижилер аржаанга эмненирге эки түңнелдиг.
Таңдыда Маңнайлыг аржааны база хөй-ле аарыглар эмнээринге дузалыг. Чижээ, сөөк-даякка ажыктыг бүдүмелдерлиг. Ол ышкаш төлденмес херээжен кижилер база ынаар хөйү-биле барып эмненип турар.
Улуг-Хемде Торгалыг аржааны тоолчургу чугаалар-биле алырга, аржаанны тус черниң хамы тыпкаш, ону ыдыктап, эмнээр шынарлыг кылып каан. Үндезин сугларны камгалап, чылдың-на ыдыктап чоруурун чонга дужааган. Эът-кеш, боостаа аарыгларын эмнээр, ылаңгыя бүүрекке дузалыг дээрзин чон демдеглеп турар.
Чаа-Хөлде Кара-Суг аржааны соок сугларга хамааржыр – сөөк-даякка ажыктыг, остеохондрозтуг, тыныш органнарында болгаш эндокринниг системада аарыгларлыг кижилер эмненир.
Бай-Тайгада Бел аржааны ийи үндезинниг. Сөөк-шыңганнарга болгаш чүстерге эки. Чартыктаан кижилерни эмнээн таварылгалар база турган. Химиктиг тургузуунда гиброкарбонаттыг магний-кальций бар.
Бай-Тайгада база бир аржаан — Туралыгны тус черниң чурттакчылары колдуунда чем хайылдырар системаның, ол ышкаш инфекциялыг халдавырлыг аарыгларга удур ажыглап турарлар . Органиктиг бүдүмелдерлиг болгаш урологтуг аарыглардан эмнээр. Кремний кислотазы ириңнерлиг аарыгларга удур салдарлыг, туберкулёз-биле демиселге дузалаар, атеросклерозту чавырылдырар.
Чаа-Хөл кожуунда Сарыг-Хөл, Ажыг-Суг — гастрит, хоочураан баар аарыы, сарыг, чигир арыы, анемияга эки.
Тарыс — Тере-Хөл кожуунда: нерв, оорга, чүс болгаш кеш аарыгларын эмнээринге чогумчалыг. Оон аңгыда төлденмес херээжен улуска база эки.
Каа-Хем кожуунда Чүрек-Дөргүн чүрек дамырларынга, хан базыышкыны, бажы кемдээн улуска ажыктыг.
Эрзинде Ак-Хайыракан ижин-шөйүндү, чүстерге дузалаар, Мөңгүн-Тайгада Ала-Тайга бруцеллёзту, Өвүрде Талдыг-Чарык аржааны гипертония болгаш чүс аарыгларын эмнээр.
Ак-Хайыракан аржаан (дагның ады-биле адаан) Эрзин кожуунда. Тус черниң чурттакчыларының чугаалап турары-биле алырга, аржаанны ижин-шөйүндү, сөөк-даяк аарыгларынга болгаш чартыктаан кижилерни экижидер.
Соок радоннуг аржаан Дустуг-Хем Шуй суурдан 6 километр ырак. 1520 метр бедикте турар. Аржаан суглар хлор-натрий болгаш сульфат-гидрокарбонат-магнийлиг. 6 аңгы үнер черлиг, дөс бүрүзүнүң суу тускай амданныг, нерв, чүрек-дамыр системазының болгаш скелет-шыңган системазының аарыгларын эмнээринге сүмелеп турар.
Аспаты деп аржаан карак аарыгларынга эки. Ылаңгыя көөрү баксырап турар кижилер баар болза тааржыр.
Тере-Хөлде Тарыс химиктиг тургузуу болгаш бальнеологтуг шынары-биле Үш-Белдирге дөмей. Сероводород болгаш азоттуг изиг сугларлыг. Хан эргилдезинге, перифериктиг нерв системазынга хоочураан аарыгларга (радикулит, неврит херээжен улустуң аарыгларынга) болгаш эът-кешти эмнээринге эки. Эндокрин системазынга болгаш ижин-баарга база ажыктыг.
Чойган аржааны республиканың мурнуу-чөөн талазында, Бурятия-биле кызыгаарда, чедери берге, ынчалза-даа онза чараш Изиг-Суг деп черде турар. Химиктиг составы-биле алырга, Чойганның суглары натрий-кальций гидрокарбонаттыг изиг аржаан. Чогуур хемчээлдиг кремний кислотазы база бар. Янзы-бүрү аарыгларны эмнээринге ажыглап турар: чүрек-дамыр, нерв системазы, чем хайылдырар органнар, чем солчулгазының үрелиишкиннери.
Тос-Баштыг аржааны Ийме суурдан ырак эвесте ховуда турар. Ол элээн каш үндезиннерлиг. Ады-биле алырга, оларның саны тос болур ужурлуг. Аржаанны лама эмчилер тыпкаш, ыдыктап каан деп санал бар.
Ынчалза-даа аржааннарга эмненирде, оваарымчалыг болуру чугула. Оларның хөй кезии бедик тайгаларда болгаш хан базыышкыны бедик кижилер ойталаар болза чогумчалыг. Оон аңгыда хоочураан аарыгларлыг кижилерге, бүүректеринде, чүрек-дамырларында аарыглыг, ыжыктарлыг, туберкулёзтуг болгаш янзы-бүрү халдавырлыг аарыгларлыг кижилер, иштиг херээжен улус аржааннарже барбазын азы аңаа үр турбазын Тываның Кадык камгалал яамызы сүмелеп турар.
Тывада ам-даа чедир шинчилеттинмээн аржааннар хөй болуп турар. Оларны чедир шинчилээри чугула. Ол аржааннар кандыг аарыгларга удур дузалаарыл деп эртемденнерниң эртемге даянган тодаргай шинчилелдери херек.
Олча ОНДАР.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26
