Республика девискээринде шинчилеттинген 37 аржаан, малгажы-биле чагдынып эмненир 13 дустуг хөл бар.
Тываның болгаш аңаа чоок-кавы девискээрлерниң чонунга эң-не билдингир аржааннарга Үш-Белдирниң, Тарыстың, Шивилигниң болгаш Уургайлыгның (Арголиктиң) аржааннарын хамаарыштырар. Чаа-Хөлдүң девискээринде Ажыг-Суг (Уур-Сайыр-даа дижир) аржаанынга ССРЭ турар шагда чурттуң төп областарындан, Балтий далай чанында республикалардан, Украинадан болгаш өске-даа черлерден аарыг улус кээп эмненип турган. Ажыг-Суг аржааны гастрит, ижин-шөйүндү оюлганны эмнээр.
Алдарлыг Үш-Белдир аржаанын шаанда моолдар былаажып шаг болган. Моолдуң кызыгаары көңгүс чанында деп чүвени аңаа дыштанып, эмненип турганнар билир. Ынчалза-даа ол үеде Тываның Чазааның Баштыңы С. Чүрмит-Дажы аржаанның тыва чонга ыдыктыын билгеш, моолдарга кызыдыр бербээн. Бөгүнгү Үш-Белдир курордун Тывада билбес кижи чок.
Үш-Белдир биле Тарыс аржааннарга нерв системазының, херээжен болгаш кеш аарыгларын эмнеп турар.
Үстүнде адаан аржааннарывыстан аңгыда, Дустуг-Хем (Бай-Тайга), Дөргүн (Сүт-Хөл), Улаатай (Өвүр), Ала-Тайга (Мөңгүн-Тайга), Бел (Бай-Тайга), Аңгырактыг (Өвүр), Суглуг-Ой, Тос-Баштыг (кайызы-даа Сүт-Хөлде), Кара-Суг (Чаа-Хөл), Кызыл-Дуруг (Улуг-Хем), Маңнайлыг (Таңды), Чойган (Тожу), Суг-Бажы (Тес-Хем), Кегээн-Булак (Чөөн-Хемчик), Алаш (Барыын-Хемчик) болгаш Ак-Хайыракан (Эрзин) аржааннары Тываның чонунга билдингир.
Чоннуң хөй эмненир, дыштаныр хөлдеринге Чедерни, Дус-Хөлдү (Таңды), Дус-Хөлдү (Тес-Хем), Дустуг-Хөлдү (Мөңгүн-Тайга), Хадыңны, Каък-Хөлдү (Кызылдан ырак эвес, 40—45 км.), Бай-Хөлдү (Эрзин), Шара-Нуурну (Тес-Хем) болгаш Ногаан-Хөлдү (Тожу) хамаарыштырар.
/ Ю. Дарбааның “Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар” деп номундан.
Чурукту интернет четкизинден алган.
"Шын" №36 2023 чылдың май 20
