Журналист Кодур-оол Тарымаевич Оюннуң бижээни «Эки турачылар мурнуку одуругда» номунга хамаарыштыр чүүлдер “Шын” солунга чаңгыс эвес удаа үнген болгай. 2013, 2020 чылдарның «Шын» солунунуң 16, 7 дугаарларында база чырыткан, номчуп, танышкан мен. Ол материалдарны номчааш, бо чүүлүмнү биживейн баар аргам чок болду.
Оюн Кодур-оолдуң коллегалары журналистер, чогаалчылар чүге ооң бижээн номунга хамаарыштыр деткимчени берип, үстүкү черлерже дилегни киирип ажылдавааныл? Оларның эвилелдери-даа бар болгай, олар дээрге улуг күш-түр, массалыг информацияның чепсектерин дөрткү эрге-чагырга дээр болгай. Тоомча чок болганы кончуг багай-дыр. Демниг сааскан тевени-даа тудуп чиптер дээр болгай. Журналист Кодур-оол Оюн дугайында чүүлдерни Кызыл хоорайның 9 дугаар школа-гимназиязының чанында хоочуннарның Хайыракан аттыг бөлүү деткип тур бис. Ол бөлүктүң кежигүнү мен, удуртукчувус алдарлыг хоочун башкы Валентина Кыргысовна Маспык-оол. Материалдарны номчуп танышкаш, шиитпирни үндүргеш, чогуур черлерже билдириишкиннерни киирдивис.
К.Т. Оюн тыва эки турачылар дугайында номну бижиир дээш, 1967–1969 чылдарда бодунуң акша-хөреңгизи-биле Украинага барып, хөй-ле хоорай, суурларга чедип, улуг күжениишкинниг ажылдаан, бурунгаар көрүштүг, шиитпирлиг, хөлчок кызымаккай, Тываның база бир онзагай бүдүштүг оглу-дур. Москва, Подольск хоорайларга база четкен. Украинага баргаш, тыва эки турачылар-биле кады дайылдажып чораан кижилер-биле ужуражып, харылзааны туткан. Полктуң командири полковник А.С. Попов, полктуң разведчиктериниң взводун командылап турган тыва эки турачыларының өңнүү, эжи И.Т. Кузнецов, чогаалчылар М. Вершинин, В.П. Пивоваров болгаш өске-даа фронтучулар-биле ужурашкан. К.Т. Оюн тыва эки турачыларның тулчуп чораан черлеринге, оларның чевеглеринге үстүнде адааным фронтучулар-биле кады четкен. Бо-ла хөй эки кижилер журналист К.Т. Оюнга кончуг үнелиг документилерни тып алырынга улуг дузаны чедирген, Чогаалчы фронтучулар М. Вершинин тыва эки турачыларның дугайында 1969 чылда «Солдат баллада», В.П. Пивоваров 1990 чылда «Эки турачылар» деп номнарны бижээннер. Кодур-оол Оюн Подольск хоорайда ССРЭ-ниң (амгы үеде Россияның) Камгалал яамызының архивиниң фондузунда материалдардан ушта бижидилгени кылган. Гвардияның улуг лейтенантызы, корпустуң килдис начальниги Толстыхтың үш эки турачыга Совет Эвилелиниң Маадыры деп атты тыпсырын саналдаан рапорту бар. ССРЭ-ниң Камгалал яамызының архивинде 370397 дугаар даңзының 10-гу херээниң 265-ки арынында кадагалаттынып чыдар. Бо дээрге кончуг үнелиг төөгүлүг документ-тир.
1. Гвардияның улуг лейтенантызы, взвод командири Бүрзекей Сат Сурасович (1912–1944), Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей чурттуг, үш ажы-төлдүг: ийи оол, бир кыстыг. Бүрзекей Сат маадырлыг чорукту кылган, ол пулемёду-биле дөртен беш немец фашисти чок кылгаш, маадырлыы-биле өлген.
2. Гвардияның улуг сержантызы, пулемётчу Ховалыг Тульчиней (Дөңгүр-Кызылды ынчаар бижээн боор).
3. Гвардейжи анаа солдат, пулемётчу Түметей Оюн Доктугуевич (1923–1944) Таңдының Чагытай чурттуг. Эрес-дидим солдат 50 фашисти чок кылгаш, гранатазы төне бээрге, немецтерниң амбразуразының кырынче шурай бергеш, күдер хөрээ-биле ону дуй чыдыпкан.
Бүрзекейниң взводунда шупту 19 гвардейжи кайгамчыктыг эрес-маадырлыг чоруун көргүскеннер, олар 150 немец фашисти чок кылгаш, шупту маадырлыы-биле өлгеннер. Чаңгыс базым-даа аткаарлавайн, дайзынны оруунга эрттинмес хана болу бергеннер. Бүрзекейниң взводунда 19 маадыр пулемётчулар болгаш бронебойщиктерниң аттары бо-дур: гвардейжи улуг лейтенант, взводтуң командири Бүрзекей Сат, гвардейжи старшина Куулар Дажы-Серен, бронебойщиктер кезээниң командири, гвардейжи улуг сержант Ховалыг Дөңгүр-Кызыл (ооң адын Тульчиней деп чазып бижээн эвеспе), гвардейжилер сержант Ховалыг Балчий-оол, анаа солдаттар Оюн Түметей, Донгак Тыртык-оол, Соян Бады, Монгуш Базыр, Кыргыс Сенчен-оол, Сарыглар Дидиржаа, Хомушку Лакпа, Салчак Майын-Тараа, Ооржак Самбуу, Сарыглар Канчыыр-оол, Оюн Удумбара, Монгуш Мөнгештей, Ондар Чылбак, Сарыглар Часкыдак, Салчак Шойдакпан (ук даңзыны ССРЭ-ниң Камгалал яамызының архивинден алган). Бо 19 гвардейжи Украинаның Сурмичи суурун хостаар дээш, улуг, аар-берге тулчуушкунга 1944 чылдың февральдың 12-де өлүрткеннер.
Журналист К.Т. Оюн 1967 чылда Украина биле Тываның аразынга быжыг харылзааны эгелээн баштайгы тыва журналист, ол тыва журналистикага болгаш чогаалга балаттынмас изин арттырып каан.
Эрес-дидим, кызымаккай, чырык угаанныг, Тываның онзагай оглу, журналист Кодур-оол Тарымаевич Оюн озал-ондакка таварышкаш, 1991 чылда чок апарганы дыка харааданчыг. К.Т. Оюннуң бижээн чүүлдеринге үндезилээш, тыва эки турачыларның, оларның аразында Бүрзекей Сат, Ховалыг (Тульчиней) Дөңгүр-Кызыл, Түметей Оюн оларга Совет Эвилелиниң Маадыры атты тыпсырының талазы-биле Москваже дилегни ол үеде Тываның удуртулгазы киирер тургаш, тоомча чок артканын кижи кайгаар, олар ону чайлыг кылып каап болур турган. Ынчалза-даа кылбайн барганы дыка-ла хомуданчыг-дыр.
Үе чаңгыс черге турбас. Тываның удуртулгазында чаа аныяк, эртем-билиглиг, бурунгаар көрүштүг аныяк салгал ажылдап турар. Чоокта чаа бис, хоочуннар, Тыва Республиканын Баштыңы В.Т. Ховалыгның ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) Айыткалын улуг сонуургал-биле номчуп таныжып, үнелелди берип, деткидивис. Кылган ажыл-даа хөй-дүр, чаа чүүлдер база бар. Тываның Баштыңының Айыткалында Улуг Тиилелгениң 80 чыл оюнга база Ада-чурт камгалакчызының чылында Тываның эрес-маадырлыг дайынчыларының маадырлыг чоруунга тураскааткан хемчеглерни чорудар дээнинге бис, хоочуннар, өөрүп тур бис.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга эрес-дидим киришкен тыва эки турачылар Ада-чурт камгалакчылары чораан болгай. Россияның (ССРЭ-ниң) Камгалал яамызының Подольск хоорайда архивинде кадагалаттынып чыдар бадыткалдыг документилерге даянып алгаш, бистиң Тывадан томуйлаткан Федерация Чөвүлелиниң сенаторлары, республиканың чонунуң мурнундан соңгуткан РФ-тиң Күрүне Думазының база ТР-ниң Дээди Хуралының депутаттары үстүнде бижээним үш тыва эки турачыга, эрес-маадырлыг чорукту кылганы дээш Совет Эвилелиниң Маадыры атты тыпсыры-биле Россияның үстүкү чогуур албан черлеринче дилегни бо юбилейлиг чылда киирген болза, деп үзел-бодалдыг бис, хоочуннар. База ол ышкаш тыва эки турачылар дугайында үнелиг документилерни кызымаккайы-биле дилеп тыпкаш, «Эки турачылар мурнуку одуругда» деп номну 1970 чылда үндүрүп, эрес-шудургу ажылдааны дээш «Россияның алдарлыг журнализи» деп хүндүлүг атты Тываның төлептиг оглу, журналист Кодур-оол Тарымаевич Оюнга (өлгениниң соонда) тыпсырын база саналдап тур бис. Ол атка ылап-ла төлептиг журналист — Кодур-оол Оюн.
Сереңмаа ШОЙДУН, Кызылда 9 дугаар школа-гимназияның чанында Хайыракан аттыг хоочуннар бөлүүнүң мурнундан Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, күш-ажылдың болгаш Херээженнер шимчээшкининиң хоочуну, Тес-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы.
“Шын” №10 2025 чылдың март 20