Кижиниң ада-иези дег авыралдыг, эргим, чассып ханмас кижилер кайда боор. Мен авам, ачамны ам-даа бодап, сактып, иштимде чассып, чугаалажып чоруур мен. Олар кымнарыл дээрге Чадаана хоорайның хоочун чурттакчылары Донгак Донгак-оолович биле Дарда Сапыянаковна Тас-оолдар.
Авам дыка топтуг-томаанныг, биче сеткилдиг, үнген-кирген чону үзүлбес, аалчылар үргүлчү өргээзинде долу олурар. Ооң хайындырган чиң сарыг шайының амданныын ам-даа утпаан мен. Ол шевер, “алдын” холдуг, кылган аъш-чеми бир тускай амданныг, чип ханмас бис. Авам ырлаар, танцылаарынга салымныг, талантылыг чораан. Бистиң ававыс эр угаанныг, орлан-шоваа. Аътка дыка ынак, ырлап чораан кожамыктары ачазынга, эргим аъдынга тураскааткан боор. Авамның ырлап чораан кожамыктарын дыка сонуургап дыңнаар мен, харын-даа шээжи-биле доктаадып алган, ырлап чор мен.
Авамның өскен-төрээн чери ырда кирген чараш Хорум-Даг суур. Ол үш харлыг чорда, ооң төрээн иези, мээң кырган-авам “бурганнай” берген, бодундан бичии ийи оол дуңмалары-биле артып каан. Авамның ачазы Сапыянак Допуйович Монгуш уругларын өскүссүретпейн, азырап алган. Авам ачазынга дыка ынак, үргүлчү чассып, кожамыктаар кижи.
Авай, авай авайымны,
Аазын эмген авайымны.
Ачай, ачай, ачайымны,
Азырап каан ачайымны…
Кара чаңгыс херээжен кижиниң ажы-төлү хөй болур дээр. Мээң авам сес уругну чаяап божааш, азырап, эртем-билигге чедирип, амыдыралдың улуг делгем оруунче үдеп, өглеп-баштап каанынга чоргаарланып чоруур мен.
Ачам Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чыраа суурунга төрүттүнген, бодундан бичии чаңгыс кыс дуңмалыг чораан – Дыртык Донгак-ооловна Донгак. Бо угбам бир оолдуг — Александр Манчалович Монгуш. Чолаачы мергежилди чедип алгаш, улуг бедик «КамАЗ» машинаны башкарып, хоорай, суурлар аразынга янзы-бүрү чүъктү сөөртүп, чонунга бараан болуп ажылдап чорааш, хенертен аар аарыгдан аарааш, электен аныяк назынындан чарлып чорутканы хомуданчыг.
Ачам Сүт-Хөл кожууннуң иштики херектер килдизиниң оперативтиг төлээзинге үр чыл ажылдаан, иштики херектер органнарының хоочуну. Ачамны ам сактырымга, дыка шевергин овур-хевирлиг, бажының дүгү дас кара, карактары кыдырык, улуг, ак шырайлыг. Хөй чүве чугаалаарынга ынак эвес, аажок топтуг-томаанныг кижи чораан.
Авам, ачам чон аразында хүндүткелдиг, «Үлегерлиг өг-бүле» деп бедик аттың эдилекчилери. Авам “Иениң алдары” медальдарның 1, 2, 3-кү чергелери-биле шаңнаткан, күш-ажылдың хоочуну.
Ажы-төлү, бис, багай эвес ажылдап, чурттап чор бис. Шупту эртем-билиглиг, хөй ажы-төлдүг, чон аразында «Топтуг-томаанныг Донгактар» деп адывысты бедик тудуп, ававыстың өөредип кааны ыдыктыг чаңчылды сагып, сүттүг шайывысты эртениң-не ай-хүнүвүсче, чер иевисче өргүп, чүдүп, сүзүктүг чурттап чор бис. Кижиниң хар-назыны улгаткан тудум, ада-иезинге ынакшылы күштелип, оларның дугайында чырык сактыышкын эң-не уттундурбас боор чүве-дир. Оларның чырык овур-хевири биске орук айтыр сылдызывыс, айтыкчывыс бооп артып калган. Оларга курлак чедир мөгейип, четтиргенивис илередип, сактып чоруур бис.
Бодум Чөөн-Хемчик кожууннуң ИХК-ниң хоочуну мен, юстицияның подполковниги эрге-дужаалга чедир ажылдадым. Менден бичии дуңмам Валерий Донгакович Тас-оол Чөөн-Хемчик кожууннуң аът федерациязының бирги президентизинге соңгудуп, аът спортун сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген. Амгы үеде Чадаана хоорай иштинде чонун аргыштырып, хууда автобузу-биле ажылдап чоруур. Оон бичии дуңмам Олег Донгакович Тас-оол (ам бистиң аравыста чок) база-ла бодунуң хуу автобузунга Чадаана биле Госстанция деп сууржугаш аразынга чонун аргыштырып, хүндүткелдиг ажылдап чорду. Госстанцияның чону Олег Донгаковичини ам-даа хүндүткел-биле сактып чоруурлар.
Авамның кады төрээн дуңмазы, Чадаана хоорайның хоочун чурттакчызы Хамаан-оол Сапыянакович Монгуш, чыраа, саяк, челер, маңнаар чүгүрүк аъттарны азырап өстүргеш, аът чарыштарынга киириштирип, шаңнал-макталга төлептиг чораанын Чадаананың чону билир. Ачазының ажыл-ижин оглу Дарыма Хаман-оолович Монгуш уламчылап, чылгы малын өстүрүп, улуг чылгычы болганы өөрүнчүг.
Мээң авам Дарда Сапыянаковна ырлаарынга ынак деп бижээн болгай мен.
Чагы бажы чандыр хонмас
Чараш ала-саасканны.
Чаңгыс дүне чарлып болбас
Чараш эжим Донгак оглу — деп ачамны кезээде ырлап, мактап, чоргаарланыр кижи.
Авам оолдарынга дыка ынак. Оларга ынакшылын кожамыктарга сагыш-сеткилинден илередир кижи:
Доозазы доруг-доруг,
Доруун аъттар, шымбай аъттар.
Доозазы Донгак-оолдары,
Доруун эрлер, эрес эрлер.
Ада-иевис мал-маганын тудуп, огородка ногаазын тарып, черле анаа олурбааннар. Аразында алгыжып, ыыткыр чугаалажып, хөй ажы-төлү бисти кончуп турганын черле сагынмас мен. Дыка-ла эрге-чассыг өстүрүп каанынга өөрүп, четтиргенивис эргим ада-иевиске илередип чоруур бис.
Татьяна НОРБУ, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну, РФ-тиң иштики херектер органнарының хоочуну.
Чуруктарны өг-бүле архивинден алган.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19
