Эмчилер хүнүнге уткуштур
Тываның туберкулёзка удур диспансериниң диагностика салбырының эргелекчизинге 17 чыл (1987-2005 чч.), улаштыр ТР-ниң Эмчи-социал экспертиза чорудар күрүнениң федералдыг албан чериниң 5 дугаар бюрозунуң удуртукчузунга 17 чыл (2005-2024 чч.) ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген, 48 чыл эмчи мергежилинге ак сеткилдиг бердинип ажылдаан хүндүлүг хоочун, Тыва Республиканың алдарлыг эмчизи Светлана Семёновна Седенни “Шын” солуннуң редакциязынче чалаан бис.
— Светлана Семёновна, “Шынга” эвээш эвес материалдарны чырыдып турган болгай силер, адыңар номчукчуга таныттынгыр апарган-даа болза, ук-төөгүңер, эмчи болган ажыл-амыдыралыңар чүден эгелээнин таныштырып көөр силер бе?
— Экии, хүндүлүг номчукчу, редакцияның ажылдакчылары! “Шынның аалчызы” рубрикаже чалааныңар дээш четтирдим!
Бодумнуң ук-төөгүм Эрзин кожуундан. Авам Сандымаа Дирчиновна, ачам Семён Сотпаевич Седеннер кайызы-даа Эрзин чурттуг улус. Бодум база Эрзин суурга 1952 чылдың февраль 19-та төрүттүнгеш, аңаа өскен мен. Ада-иемниң беш ажы-төлүнүң ортуну, ийи угбаларым Людмила биле Өнермаа бо хүнде аравыста чок. Дуңмаларым Ирина – экономист, Чечен – чолаачы. Ада-иевис бүгү назынында кайызы-даа садыгжылап чораан.
Хөвеңниг чүвүр, одеколон
Садыгжы ада-иелиг улус эки амыдырап турган деп чугаалаары шын эвес. Совет үеде шупту дең эргелиг турган. Чүге дизе авам кезээде хепти биске боду даарап берип турган: алгыдан тыва тоннар, анаа орус тоннар, платьелер болгаш хөвеңниг чүвүрлерни безин. Угбаларым-биле шупту бир дөмей тоннарлыг, платьелерлиг өскен бис. Бир катап, элээди апарган үемде, школаже хөвеңниг чүвүрнү авам албадап тургаш кедирип каан. Ынчан, шынап-ла, кыштың дыка соок үелери чүве. Мен ол чүвүрнү школаже кедеринден дыка ыядыр, өөрлерим кыжыра бээринден сестир турдум. Авам көрбээнде, орук ара бүдүү уштуп каапкаш, школа соонда, бажыңче кирерде, кедип ап-даа турган үелерим бар.
Ам бодап турарымга, авам ындындан шевер чораан-дыр. Бир катап авамның даараан хураган кежи тонун улус дыка чарашсынып турар. Ону делгелгеге салыр чүве дээш алгаш барган. Оон келзе-ле, бир дугаар чер алган дээн. Шаңналынга авамга дыка чараш дүрзүлүг флаконда одеколон берип турганын сактыр-дыр мен.
Шириин сөстүг, шилгедек дурт-сынныг
Бистиң ачавыстың аажызы чымчак, аңаа көөрде, ававыс шыңгыы кижи. Ам сактып олурарымга, ававыс дыка чараш, шилгедек дурт-сынныг, чечен сөстүг чораан. Бисти шынчы, ак сеткилдиг, хүндүлээчел, ажыл-агыйга ынак кылдыр ада-иевис кижизидип чораан. Ачавыс үш класс турумда чок болган. Ынчангаш ававыс бисти чааскаан өстүрген. Ол бир чүүлге таарзынмаан болза, үлегер домактар ажыглап тургаш, кончуй аарак чагып-сургаар турду. Чижээ, “Чалгаа кижиниң чоруу – баарда-кээрде дөрт”, “Чыдында чыргал чок”, “Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар” дээш өске-даа. Ававыстың анаа дыштанып олурганын черле сагынмас-тыр мен. Кезээде иштенген, дааранган, ажыл-агый кырында-ла турар кижи. Шак ындыг ажыл-агыйжы, могаг-шылаг чок бисти эки кижилер болзун дээш, өстүрүп азырап каанынга өөрүп чор мен.
Школаны 8 класска чедир Эрзинге өөренгеш, улаштыр Кызылдың 2 дугаар школазын 1969 чылда доостум. Школага өөренип турумда, ававыс аарый берген. Ынчан меңээ бир дугаар эмчи болур күзел тыптып келген. Эмчи мергежилин чедип алгаш, авамны кадык кылдыр эмнээр дээн күзелим-биле эмчи талазынче өөренип кирген мен. Ынчалза-даа авамны эмнеп четтикпээн мен, бир дугаар курска өөренип турумда, авам чок болган.
Якутияның сооктары
Студент чылдарым Саха Республикага (Якутияга) эрткен. Школа соонда Якутскунуң күрүне университединче дужаап киргеш, 1976 чылда ниити терапия салбырын дооскаш, фтизиатрия угланыышкынныг мергежилдиг болдум. Ол оранның кайы хире соогун шупту билир. Ылаңгыя кыжын кижи кудумчуга кылаштаар арга чок болу бээр. Хоорайны ак туман шыва ала бергенде, кожа садыгдан чем садып үнгеш, 5 минута дургузунда ак хыраа апарган, карактарның кирбиктеринде хыраа чыпшынып турар кирип кээр чүве. Баштайгы чылында чаагым үжүдүп-даа турдум. Саха чоннуң аажы-чаңы бистиинден улуг ылгалбас. Чамдык сөстери бистиинге дөмей болгаш тывалар-биле дыка төрелзирек.
Якутия соонда, Кызылга интернатура эртип турумда, Чадаана хоорайның уруглар эмнелгезинге фтизиатр эмчи кылдыр чорудупкан. 1977-78 чылдарда аңаа фтизиатрлап ажылдааш, 1978 чылда Республиканың туберкулёзка удур диспансерниң ординатор эмчизи бооп ажылдап кирипкен мен. 1987 чылда чаа диагностика салбырының эргелекчизинге томуйлаткаш, 2005 чылга чедир ажылдаан мен. Ординатураны 1984-86 чылдарда Москвага дооскан мен.
Ырлаар, самнаар эмчилер
Мен Республиканың туберкулёзка удур диспансеринге ажылдап чеде бээримге, диспансерниң улуг эмчизи Константин Николаевич Цой ажылдап турар чораан. Ооң эмнээшкин талазы-биле оралакчызы Евгений Михайлович Меско турган. Бо удуртукчуларывыс чеже-даа корум-чурумну шыңгыы тудуп турган болза, дыка кижизиг, кандыг-даа улус-биле хүндүткелдиг чугаалажып билир, кончуг шыырак эмчилер турган. Мээң дагдыныкчыларым Суван Чамыевна Шактаржик, Сержиңмаа Кертиковна Сат. Бо бедик мергежилдиг эмчилерден дыка хөй чүүлдерни өөренип билип алган мен.
Ынчан бистиң салбырга улуг эмчи сестразы Софья Владимировна Югай (амгы үеде ТР-ниң кадык камгалал сайыдының авазы) болгаш кончуг шыырак эмчи сестралары Роза Духовна Донгак, Алефтина Билчин-ооловна Семис (Салчак) ажылдап турган. Татьяна Хунажыковна Сат бо хүнге чедир ында эмчи сестразы болуп ажылдавышаан, улуг дуржулгалыг хоочунувус-тыр.
Ынчан коллективке 300 хире кижи эп-найыралдыг ажылдап турган бис. Совет үеде хөй-ниити ажылынче шупту улусту киириштирип турган. Бистиң коллектив спортчу, культура-массалыг хемчеглерден черле чыда калбас, демниг турган. Эмнелге организацияларының аразынга көрүлделерге шаңналдыг черлерни-даа ап турдувус. Совет үеде каттышкан 15 республиканы алгап-мактаар, чоннар аразынга найыралды делгередир ырлар колдадыр ырлап турган. Бистиң коллектив 15 аңгы омак-сөөк чоннарның национал хептерин кедип алгаш, ырлажып, самнап турган. Ынчан мен узбек чоннуң национал хевин кедип алгаш ырладым.
Спортка база бистиң диспансерниң коллективи кезээде шылгарап, хол бөмбүүнге, стол теннизинге маргылдаалардан чыда калбас турган. Бодум хуумда ырлаарынга, стол теннизинге ойнаарынга ынак болгаш бүгү хемчеглерге күзелдиим-биле киржигилээр мен. Ам-даа ону салбаан мен.
Ынчалдыр республиканың туберкулёзка удур диспансеринге 31 чыл ажылдааш, хлорга аллергиялааш, оон чоруур ужурга таварыштым.
Туберкулёзтан камгаланыңар
Бо-ла ажылдап келген үемде, “Туберкулёзтан камгаланыңар! Бо айыылдыг халдавырлыг аарыгның өөскүдүкчүзү микробтар колдуунда өкпе туберкулёзунуң ажык хевиринден аараан кижилерден агаар дамчыштыр дескиндир кижилерже халдаар. Чамдык таварылгаларда аарыг малдың эът, сүдүн чедир хайындырбайн, чемге ажыглаан түңнелинде микробтар кижиниң организминче кире берип болур. Кажан организм кадык-шыырак, камгалал күштери быжыг болза, туберкулёзтан аарывайн барып болур. Бо аарыг амыдыралының социал байдалы куду деңнелде турар кижилерниң аразында нептереңгей болуп турар. Аарыгның эге чадазында аарыг кижиниң бодунга билдиртпес, хала чок болур, ынчангаш аарыг ханылап, организмге нептереп, үзе эмнээри нарыыдай бергенде, аарыг кижилер эмчилеп эгелээр.
Россияда туберкулёз-биле демиселди күрүнениң кадык камгалал талазы-биле кол сорулгаларының бирээзи деп санап турар. Ынчангаш бо аарыгны эге чадазында тодарадыр сорулга-биле, бүгү чонга ниити эмчи шинчилгезин чорудары чугула...” дээн чижектиг хөй материалдарны солун-сеткүүлге бижип, эртем-практиктиг конференцияларга илеткелдерни удаа-дараа кылып, школа болгаш ортумак, дээди өөредилге черлеринге лекцияларны доктаамал номчуп чордум.
Бо аарыг 1930 чылдарның эгезинге чедир Тывага шуут турбааны онзагай. Чоорту аарыг өөскүзе-өөскүзе, бо хүнде Тывада 100 муң чурттакчыга хамаарыштыр санаарга, аарып турар улустуң саны эвээжевейн турары хомуданчыг. Ийе, чамдык чылдарда аарыг улустуң саны эвээжей бээр турду. Ол байдалдар чурттуң ниити экономиктиг хөгжүлдезинден дорт хамаарылгалыг апаарын эскерип турдувус. Чоннуң амыдыралы акша-шалыңы үнмес, социал амыдыралы баксырай берген чылдарда, аарыг катап өөскүп үнүп кээр турду. Ынчангаш туберкулёз – социал аарыг дээриниң чылдагааны ында. Ону черле чонувус кичээнгейге ап, боттарының кадыын камнап чоруур болза, аарыг-даа чавырлыр-дыр ийин.
Четтирдим, эмчи!
Республиканың туберкулёзка удур диспансеринден чоруткаш, Тыва Республиканың Эмчи-социал экспертиза чорудар күрүнениң федералдыг албан чериниң 5 дугаар бюрозунуң удуртукчузунга 17 чыл ажылдадым.
Бо ажылга ажылдай бергеш, кожууннарже үнүүшкүннерни хөй кылып турган бис. Чүге дээрге чер-черлерде инвалид улустуң байдалын хынаар, оларның кадыында өскерилгелерни илередир, инвалид чадазын көдүрер, чок болза эвээжедир дээн ышкаш ажылдарны кылыр хүлээлгевис улуг. Ол-ла кожууннар кезип чораан үелеримде тубдиспансерге эмнеткеш, кадык апарган улуска бо-ла таваржы бээр турдум. Олар кижини көрүп кааш, “Четтирдим, эмчи!” деп чедип кээр боор чорду. Ындыг үелерде эмчи болуп ажылдаан чылдарым халас барбаанынга иштимде өөрүп-даа чоруур мен. Чамдык таварылгада эмчилерниң сүмезин херекке албайн, аарыгны төндүр эмнетпейн өөскүдүп алган улуска, шынап-ла, эмчиниң экспертиза комиссиязының шиитпири-биле инвалидтиң шынзылгазын тыпсыр ужурга таваржыр чорду. Ол дээрге ындыг-ла өөрүнчүг эвес байдалдар-дыр ийин. Тывага инвалидтерниң саны эвээш турган болза, республикавыстың чурттакчылары кадык-ла чораан болза, деп бодалдар башка бо-ла киргилээр чүве.
Бо албан черинге 25 чыл ажылдааш, 2024 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнгеним бо. Шилип алган мергежилимге ак сеткилдиг бердинип, ниитизи-биле 48 чыл эмчи болуп, чонумга бараан болдум.
Хам-оолдуң эжи
— Тывада база бир көскү, сураглыг артист, Тываның улустуң артизи, Россияның алдарлыг артизи Александр Халарбаевич Салчактың кады чурттаан эжи болгай силер. Кажан, каяа бир дугаар таныжып алганыңарны сонуургадып көөр силер бе?
— Саша-биле бир дугаар 1977 чылда Кызылга интерннерниң ниити чуртталга бажыңынга таныжып алган бис. Бир катап чаңгыс классчым уруг Кызылдың уран чүүл училищезинге кады өөренип турган эштерим-дир деп ийи оол эдертип келген. Оларның бирээзин Москваның Щукин аттыг театр училищезиниң студентизи Саша-дыр деп таныштырган. Дыка баштак, хөглүү кончуг, биче сеткилдиг-даа болза шиитпирлии кончуг кижи болган...
Бир чыл эрткенде, “Күдээлээрим ол-дур” – дээш, мени эдертип алгаш, Эрзинче чорупкан. 1978 чылдың октябрь айда Кызылдың “Огонёк” кафезинге кудавыс дүжүрген бис. Оон бээр-ле 47 чыл эгин-кожа чурттап чор бис. Саша Москвадан келгеш, Тываның В. Көк-оол аттыг национал театрынга ажылдай бээрге, ооң артист ажыл-амыдыралын хүндүлеп, ойнаан шиилерин шуптузун магадап көөр мен. Черле ынчаш театрга болган чаңгыс-даа шиини эрттирбейн, албан барып көрүп алыр чаңчылым хевээр арткан.
— Алдар-аттыг кижиниң чанынга чорууру дыка улуг харыысалга деп бодаар мен. Силерге кандыг-дыр, Светлана Семёновна?
— Ол шын. Хөйге билдингир болган тудум, харыысалга улгадып турарын бүгү назынымда көрүп келдим. Чанында чоруур болганымда, бүгү талалалыг кичээнгейлиг болбаска хоржок, ижер-чиир чеминден эгелээш, кедер хевинге чедир шуптузун харыылаар апаар деп билир мен. Аныяк үевисте кудумчуга кады кылаштаарындан безин эпчоксунар турдум. Оон чоорту өөрени бергенимде, эрткен-дүшкен улус Сашаны, “Экии, Дөңгүр-оол!” азы “Хам-оолдуң холун тутпаска, кайыын боор” деп көңгүс танывазывыс улус ынчаар мендилежир турду. Эгезинде анчыы кончуг боор чүве. Чон мурнунда ажылдап чоруур таныттынгыр кижи оон дезип кай-даа барбас. Ону кады эдилеп чор бис. Ам чаңчыга-даа берген бис. Тыва хойнуң эъдин дүлген, далган үскен тыва мүн – Сашаның эң-не ынак чеми. Хостуг үезинде Саша номчуттунарынга ынак.
Шөлээвисте Тываның болгаш өске-даа аржааннар – Шивилиг, Бел, Дус-Хөл, Алдын-Уургай, Кызыл-Хаалга (Моол), Красноярское загорье, Ессентукиге кады дыштанып, даштыкы чурттарже аян-чорук кылырынга ынак бис. Моолга, Турцияга, Болгарияга, Кыдатка, Мурнуу Кореяга, Эмираттарга четкилээн бис. Артист ажылының аайы-биле хөй чурттарны кезип каапкан болгаш, чамдыкта шылай бээр. Ындыг үелерде онза солун черлер көрүп чаңчыга берген болгаш, чааскаан-даа чоруптар апарган мен.
Кырыыр чай чок
Хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, Кызылдың хоочуннар эвилелиниң кежигүнүнге киргеш, олар-биле культура-массалыг, спортчу хемчеглерден чыда калбайн, бүгү хөй-ниитижи ажылдарга киржип эгелээн мен. Улуг назылыглар аразынга болган стол теннизинге маргылдаага 2-ги черни ээлеп-даа турдум. Ол ышкаш улуг назылыгларга ушу секциязынче база барып эгелээн мен. Дыка онза-дыр. Кижиниң кадыкшылын быжыглаарынга ажыктыг, сагыш-сеткилди чымчадып, делегейже көрүүшкүннү безин өскертиптер. Оон аңгыда, бодум ышкаш хоочуннар ыры ансамблин тургускан. Ында база күзелдиим-биле киржип тур мен.
Чамдык улусту дыңнаарга, хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, дыка муңгараар, ам-даа ажылдаксаар. Херек кырында улуг назылыгларның чардыгар чүүлдери дыка хөй. Шынап-ла, кырыыр чай чок деп, улустуң чугаалажыры ышкаш үелер таваржы бээр. Ынчангаш кижи бүрүзү бодунуң назынын өөрүшкү-биле хүлээп алыр чүве болза, амыдыралы чиик, аас-кежиктиг болур деп бодаар мен.
Каш хонгаш, демдеглээривис Эмчилер хүнү-биле база Республиканың туберкулёзка удур диспансериниң юбилейи-биле кады ажылдап чораан эш-өөрүмге, Тыва Республиканың Эмчи-социал экспертиза чорудар күрүнениң федералдыг албан чериниң эмчилеринге болгаш бүгү ак халат кеткен буянныг үүлени кылып чоруур коллегаларымга быжыг кадыкшылды, аас-кежикти күзедим!
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны С.С.Седенниң хууда архивинден алган.
«Шын» №22 2025 чылдың июнь 12
