Орайга чедир бижиттинип олурумда, карактарым шимдинип, артында-ла ажып эгелээн. Баш база согаңайнып келген. Бижип олурган шүлүүмнү төндүрүп чадап каан мен, бодалымны тодаргай илередипки дег, дың-на чаңгыс херек ужурлуг сөс тывылбастааш туруп берген. Шүлүктүң тургузуу-даа, утказы-даа үндүрүк-киирик кылдыр туттуна берген ханага демей болган.
Чаңгыс сөстүң уржуундан шаам төнүп, шагзырап келгеш, баарымга ак саазын-даа салып алгаш, салааларымга демир-үжүк-даа аспактап алгаш олурбас мен деп ааш кыннырынга-даа чедип олурдум. Сөстүң барааны-даа көзүлбес, ыржым дүн өттүр ооң ыяңгылыг тааланчыы-даа кулакка дыңналбас. Каш-каш кышкы узун дүннер дургузунда улай-улай удуваан-даа чүве ышкаш, бажым чоорту стол кырынче чавызап батса-батса, халаш дээн турган боор.
Шыыгайндыр удуй берип-тир мен. Олурган сандайымга олура удуп чораанымны черле сагынмайн-дыр мен. Бир-ле чымчак хоюг, куш чүглеринден сырып каан кудуста таалап чыдар дег мен. Чыдар өрээлимниң улуг, делгем, чырык деп чүвези кайгамчык. Мага-ботче, сагыш-сеткилче тааланчыы-биле сиңнигип кирип турар хоюг уяранчыг аялга-даа куттулар. Сөстери тода дыңналып турар-даа болза, та кандыг аайлыг чүве ийик, тааланчыг-даа бол, сагышка таңмаланып артпас болган...
— Дыка-ла могап шылаан-дыр сен, оглум. Ынчаар бодун чуду-каралаарга болур бе? Багай чүвемни. Дүнелерде демир-үжүк туткаш олуруптар. Чаңгыс-ла сөс тыппайн, шаг-ла болдуң — дээш, үжен чыл бурунгаар кызыл-дустаан авам бажымны хойнунда салып алган, суйбавышаан эргеледип чыттап олур. — Даарта эртен ол дезиг сөстү эмдик аът дег шалбадааш, чаажыктырар сен. Уду, оглум, өпей-өпей...
Даң адып, чер чырып келгенде, кадыг стол кырынга бажым салып алгаш хонган хиремде, омак-сергээм кончуг оттуп келдим. «Эртежи кижи эзерлиг аътка дужар» дээри черле чөп чүве-дир, меңээ хондур туттурбайн келген дезиг сөс чайгаар-ла мээң бажымга, чанып келир аът ышкаш, кире хонуп келген.
Шагда мөчээн авам оглунуң канчаар түрегдеп олурарын билгеш, ол сөстү менче ыдыпканы ол-дур. Мооң мурнунда авам үргүлчү дүш-дүлүмге кирип туруп бээрге, арай сестип, мени алгаш чоруур деп турар-дыр бо деп иштимде хорадаан кижи мен. А бо удаада меңээ ындыг сеткил төрүттүнмеди. Ава кижи ажы-төлүнден кезээ мөңгеде чарлып чоруп турар үеде, бодунуң өлүг мага-бодун черге хүлээдип бээрге, ажы-төлүнге бодунуң чылыг, чырык, чымчак эргеледиин арттырып кааш баар деп чүвени бо кышкы эртен чаа-ла эскерип билип каар кончуумну-даа арай.
Дүнениң-не дүжүмге кээп, меңээ эргелиг сөстериңни сөглеп, уяранчыг өпей ырын ырлап, мени хей-аът киирип тур, авай. Амыдыраары хүн келген тудум нарыыдап-ла ор, авай, ынчангаш дириг бодуң ужуражып келбес-даа болзуңза, дүжүмге кирип, арга-сүмеден берип, күш-шыдалымны дадыктырып, мерген угаанны шаңна!
АВА
«Кайда, чүнү канчап чоруур оол боор» деп ава хондур карак шиммээн. «Кайда, кайда?» дээн айтырыг, тейже кайы ырак бедиктен дүшкен дамды дег, чулчургайже соолаңнадыр шивейликтир кадалып-ла турган. Ава хөрээн ала-чайгаар кээп туткулаан, сактырга, ооң эмиглери хөлүн эрттир саамчаанындан дашталдыр кадып, шыдажыр арга чок кылдыр ыстап, саргып келгензиг ышкаш болган.
Кожа сыртыкта ашаа чырыы чырташ кыннып, хүлүмзүрүп чыткан. «Мооң дүжүнге оода оглу кирип чыдар чүве ирги бе?» деп, соңгадан бакылап келген ай чырыынга ашаанче, аңаа ажынар канчаар-даа аайын тыппайн, тамчыктыын мооң дээнзиг көрүп олурган.
Орундан тургаш, ава оглу-кениниң өрээлиниң эжиин чырта ажып көрген. Кени чажын сыртык кырында чада салыпкан, база-ла хүлүмзүрээн чүве дег, кандыг-даа сагышсырал-дүвүрел демдээ көргүспейн, удуп чыткан. «Мооң ол чараш дүжүнге оода ашаа кирип чыдар чүве ирги бе?» деп бодавышаан, эжикти дуй хаай тыртып кааш, улуг өрээлдиң соңгазының баарынга кээп туруп алган. Айның кыйгак херелдери өрээл иштин бүлүртүң-даа бол, чырыдыпкан. «Кайда чүнү канчап чоруур оол боор?» деп, ол иштинде айтырттынып-ла турган.
Оглу чорук чорааш, ийи хонук саадай берген, ону авадан аңгы кым-даа херекке албас, ол дег дүвүреп сагыш човавазы кайгадыпкан. Ийи хонук бурунгаар кээр болган кижи алага баарга, канчап амыр-дыштыг олурар боор. Ава ашаа биле кениниң аайын черле тыппаан. Ашаа тургаш: «Кай баарыл ол! Чаш оол эвес. Ажыл-херээ-ле саадады берди ыйнаан» дээн. Кени: «Чедип-ле кээр ыйнаан. Машина-балгады-даа үрели берди ыйнаан. Чоп дүвүрээр силер, арага-дары ижер үен-даян кижи эвес» дээн. Аңгы-аңгы сөстер-даа болза, кайызының-даа бодалы чаңгыс: «Кай баарыл ол!».
Ава соңга караанга тургаш, мынчаар боданган: «Ашак-даа, кеним-даа төрүп-божуп чорбаан улус-тур, ынчангаш оларга ие сеткил каяа турар деп. А кеним кажан боду оолдуг апаргаш, ынчан харын аваның манаашкыны деп чүвени биле бээр. Мен «кай баарыл ол» деп хамаарылга чок чүге чугаалаар кижи мен. Кайда, чүнү канчап чоруур оол боор?!»
Шынап-ла, кайда чүнү канчап чоруур оол боор?!
Авазының чүрээн ыстады саргыдып манаткан.
Ава бодунуң мага-бодунуң чиктиин элдепсине берген, сактырга ооң боду төрээн оглундан талыйты ырап чоруй барган ышкаш кыннып келген соонда, чаш оглун үрде эмзирбээн чүве дег, ооң шагда-ла халбыйып чымчап калган эмиглери катап сүттелип, дыңзыгып келген дег болган. Аваның холу чайгаар-ла хөрээнге келген.
«Кайда чүнү канчап чор сен, оглум?» деп, ол ыржым өттүр сымыраны каапкан.
Александр ДАРЖАЙ.
Чурукту интернеттен алган: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27