Апрель 4-те Кызылдың Бай-Сайыр аттыг найыр-дой өргээзинге “Тоолдуң тывылганы” төлевилелдиң таныштырылгазы болган.
Тыва үндезин культура төвүнүң ажылдакчыларының мурнунда салган кол сорулгаларының бирээзи, тыва аас чогаалын дириг-чурук дузазы-биле сайзырадыр база бир төлевилелиниң баштайгы көргүзүүн Тываның эртемденнери, билдингир культура ажылдакчылары, тыва дыл башкылары, депутаттар болгаш өскелер-даа чыглып, сонуургаан.
Ук төлевилелди боттандырар кол эгелекчи санал Тыва Республиканың улустуң хөөмейжизи, алдарлыг артизи Андрей Монгуштан үнген дээрзин Тыва төптүң директору Игорь Көшкендей сөс ап, демдеглээн:
– Бо онза хемчегни ажыдар мурнунда өгбелеривис бо-ла делгемнерге чурттап чорааш, 2025 чыл эрткенде, салгалдары кандыг болурун бодап чорааннар ирги бе деп, иштимде бодап олурдум. Олар биске тыва кижиниң иштики сагыш-сеткилин, делегейже көрүжүн холунга дыңзыг тудуп алгаш, дамчыдып бергенинден бо хүнге чедир тыва аас чогаалының төнчү чок терең агымнарынга өпейледип чоруурувус дыка улуг аас-кежик деп бодаар мен.
Делегейде хөй чоннар бар. Оларның аразында боттарының аас чогаалын чидирип алган, ону оттурар, сергедир дээш, канчаар-даа арга чок күш чедип шыдавайн барганнары хөй. Бистиң тываларның аразында салгалдан салгалче үндезин культуразын салбайн, ону улам сайзырадып чоруур салым- чаяанныг ажы-төлдериниң бары – бистиң аас-кежиивис. Оларның бирээзи – Андрей Алдын-оолович Монгуш. Ол чоокта чаа тыва чоннуң бойдузунга хумагалыг, тайга-таңды, арттар ажары, хөлдер, хемнер кежери безин кончуг улуг ужур-уткалыг чораанын бадыткап, ону оттуруп, дириг-чурук дузазы-биле биске билиндирип, келир салгалдарга арттырарынга кончуг улуг ажылды чоруткан. Бо удаада база кайгамчык төлевилелди кылган.
Тоол дээрге билдингир. Муң-муң чылдар бурунгаар төөгүвүстү, ол үениң маадырларының дугайында тоолдардан танып, билип ап чоруур болгай бис. Ооң-даа мурнунда тоолдуң тывылганының дугайында чүүл, мен бодаарымга, кайы-даа чонда чок, чүгле тываларда бар ышкаш. Ынчангаш моон-даа соңгаар тыва аас чогаалынга хамаарышкан дириг-чуруктар көвүдеп, ам-даа сайзыраарын күзээр-дир мен – деп, ол чугаалааш, өгбелерниң тоол оранынче кирип моорлаарынче чыылганнарны чалаан соонда, экранга “1957 чылда тоолчу Сат Каваакайның ыдып күүсеткен тоолу” деп бижик үнүп кээрге, залга олурган көрүкчүлерниң шимээни чидип, кичээнгейлиг көре берген...
“Шыяан ам! Тениң дагыр мыйызы дээрге шаштыгып турар шагда, тевениң чолдак кудуруу черге дөжелип турар шагда болган-даа чүвең иргин. Бестиг-Кара аксынга, белдир шыгының ортузунга тозан тос тоолчулар чыглып келген чүвең иргин. Чер-черден чыглып келген чечен-мерген тоолчулар: “Тоолдарның баштыңы кымыл? Тоолдарның эгези кандыг тоолул?” – деп маргыжа-даа берген чүвең иргин...” – дээш, 13 минута ажыг үе дургузунда болган тоолдуң тывылганының дугайында дириг-чурукту көргеш, тоолдуң эгези – өпей ыры, баштайгы тоолчу – ие кижи дижир деп, тоолчуларның чугаазындан чыылганнар билип алган.
Көргүзүг доозулганда, төлевилелдиң автору, “Тоолдуң тывылганы” дириг-чуруктуң сценаризи, композитору, режиссёру сураглыг хөөмейжизи, Андрей Монгуш бо улуг ажылды боттандырарынга киришкен чогаадыкчы бөлүктүң бүгү киржикчилеринге четтиргенин илереткеш, шуптузун сценаже чалап, Тыва үндезин культура төвүнүң мурнундан өөрүп четтириишкин бижиктерин болгаш хол белектерин сунуп тура, чугаалаан:
– Эң-не баштай бо тоол-биле 2018 чылда танышкан мен. Ол олчаан чеди чыл дургузунда чүрээмге чурттап келген тоол чүве. Бирээде, 2019 чылда, тоолду Национал оркестрге үдедип, күүсеткен бис, ийиде, 2020 чылда, тос тоожуннуң чугаазының орнунга тос ыры киирип, электроннуг хөгжүм-биле күүселдени шак бо сцена кырынга көргүскен бис. Ол пандемия чылдары турган үелер. Үште, дириг-чурукка көргүскенивис бо. Бо тоолду дыңнапкаш, билген чүүлүм, өпей ыры ол хире үнелиг ол хире бедикке турар ужурлуг, кезээде өшпес ужурлуг, аныяк ава бүрүзү ону үнелеп, ырлап чорзун дээш, шак мындыг сорулгалыг бо төлевилелди боттандырган бис – деп, ол төлевилелдиң кол сорулгазын катап база айыткан.
Бо улуг ажылды чогударынга үлүг-хуузун киириштирген Алдан-Маадыр суму чагыргазынга, бүгү чарыгдалдарны хүлээнип, кол деткикчи болган Чаяан Доржуга, Тыва төптүң болгаш Национал театрның артистеринге, Кызылдың 5 дугаарлыг гимназиязының, 15 дугаарлыг лицейиниң өөреникчилеринге болгаш өске-даа киржилгелиг болган кижи бүрүзүнүң холун актаан.
Чалаттырган аалчылар, эртемденнер көрүлде соонда боттарының үнелелдерин берип, солун төлевилел боттанганынга өөрүп, келир салгалдарның кижизидилгезинге улуг рольдуг болур дириг-чуруктуң чамдык черлерде эдип алыры күзенчиг кадрларын айтып берип, Тыва төптүң ажылдакчыларының шак мындыг ужур-уткалыг төлевилелдери ам-даа уламчылалдыг болурун күзээннер.
К. МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №13 2025 чылдың апрель 10
