Ававыстың чагыы

Дуңмам Алексей-биле бисти азырап өстүрүп, эртем-билиг чедирип, өглеп-баштап каан ававысты Бичииней Тасовна Монгуш дээр. Ол бистиң төрел бөлүктүң өгбелери Анай Бүрүндеевна, Тас Шалымчыевичиниң хеймер уруу. Кады төрээннери: Санчы, Сүрүңмаа, Соскут, Үрүмаа, Чирбит. Ававысты акылары, угбалары чассыдып “Бичии” деп чугаалажырлар.

Бистиң ававыс белен эвес амыдыралды чурттап эрткен деп чугаалап болур. Бежен чылдарның эгезинде Сүт-Хөлге Киров аттыг колхоз тургустунган. Авам хүннүң-не хүүрээн туткаш, тараа, сиген шөлдерин суггарар, сумуннар казып, күскээр тараа урар шаң, шөлдер эжип чоруп-ла каар. Ынчан бүгү ажылдарны хол-биле кылыр турган, машина, тракторлар чедишпес турган. Даң бажында чоруп-ла каар.

Колхозчуларга хүнезин кылдыр соктаан далган үлегилеп бээр турган. Чигениниң артыын бичии хапка уруп алгаш, биске эккеп бээрге, булгап чип турдувус. Авам тергелиг аътка шаңче шоодайларда тараа сөөртүп бар чорааш, оңгар кежип чыткаш, аңдарлы бээрге, соңгу дугую иштин кырлап эрте берген. Ол-ла үеде шыырак эртем-билиглиг эмчилер, рентген аппаратуразы турган эвес, эмнетпейн артып калган. Чоорту кадыы баксырап эгелээн, аарыы кедереп, иштинге ыжык тывылдырган.

Авам аажок-ла хомудап чугаалаар: “Алдарлыг артист Екатерина Кенденбиль-биле ада-иелеривистиң аалдары Калбак-Хараганга кожа турган, кады хой кадарып чордувус. Бир катап кожуун төвүнден бичии уругларны үжүк-бижикке өөредири-биле бөлүк чыып, даргалар келген. Мен өөренир дээримге, авам хой, өшкү кадарар уруум-дур дээш ынатпаан. Эжимни алгаш чоруй барганнар. Элээн чылдар эрткенде, эртем-билиглиг артист болуп чедип келген. Ол ышкаш алдарлыг артист болбазымза-даа, эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг ажылдакчы чораай-ла мен”. Оолдары бисти олуртуп алгаш, болган чока-ла чагып чугаалаар: “Таптыг дыңнаңар, оолдарым, школаны доозуп, эртем-билиг чедип алыр силер. Моон соңгаар эртем чок кижи амыдырап-чурттаары бергедей бээр. Улгады бээрге, кадыг ажыл кылыры улам-на бергедеп олурар чүве-дир”.

Ававыс төрүмелинден ажылгыр, кежээ болгаш кырыгыже ажылдан салдынмаан. Үстүү-Ишкинниң Ак-Ойга, Дыттыг-Ойга өшкү кадаржып чорда, дузалажып, чогаалчының шүлүүнде-даа ышкаш, хаяларга өшкү дозуп, маңнап-даа чордум. Хүүректигге сүт-саан фермазынга саанчылап турда, бызааларны тыртып, саалда доосту бээрге, орайга чедир хол-биле долгаар машинага сүт тыртар. Ажыл хүнзедир үстүр эвес.

Ававыс өдээнде малын карак кызыл азырап өстүрүп чораан. Шээр малы анай-хураганнары-биле катай чүс ажыг, инек бызаа, молдургазы-биле чээрби ажыг турган. Авам: “Малдыг кижи тодуг, иштинден аштавас, эктинден элевес” – деп чугаалаар. Малывыстың сүдүн ижип, эъдин чип, ак чемнерин чип өзүп келдивис. Авам шевер болгаш, биске кештерден чеңи-чоктар, шериг тоннар хевирлиг тоннар даарап кедирип чораан. Бичиивисте молдурга кежинден даараан идиктер кедип чордувус. Кызылга студентилеп-даа тургаш, өгелнип-даа алгаш, эътти, саржагны болгаш өске-даа чемнерни өйлеп-өйлеп ап турдум.

Күжүр ававыстың назыны улгаткан тудум, аарыы кедереп кел чораан. Кызылга онкология салбырынга эмнедип турдвувус. Эмчилер: "Кезиишкин кылыр дээривиске, байдалы бергедээн-дир дээш, эмнелгеден үндүр бижипкен. Машиналыг суурувусче чанып кел чыдырывыста: “Хемчиимниң арыг агаарын тынып, аржаан суун сөөлгү катап ижип алыйн” – дээш, доктааттырган. Арнын, холдарын чуп, холу-биле бажының дүктерин суйбагылааш, Кызыл-Тайгазынче муңгаргай көргеш, чугаалай- дыр: “Ам хоржок-тур мен, дуу оранче чоруур өйүм келген-дир. Өстүр азырап, эртем-билиг чедирип, өглеп-баштап кагдым. Ажы-төлүңерни эки өстүрүп, эртем-билигге чедирип, төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп алыңар, дөргүл-төрел чонуңар-биле эдержип, деткижип, эптиг-демниг чурттаңар, оолдарым”.

Ававыстың чагыы ёзугаар эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг, өг-бүлелиг, ажы-төлдүг, чонувус аразында багай эвес чурттап чор бис.

/ Дамдынчап ХОВАЛЫГ,
РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну.