“Шын” солуннуң дугайында “Чоннуң солуну” деп чугаалажыры анаа эвес. Эрткен чүс чылда “Шын”солун ниитилелде болуушкуннарның шын-мегезин, аар-бергезин Тываның чону-биле кады ажып эртип, ооң төөгүзүн бижип келген. Амгы-даа, келир-даа үениң салгалдары Тываның төөгүзүнде болуушкуннар дугайында “Шын” солуннуң саргары берген арыннарындан номчуп, шын биле мегени боттары ылгап билип алырлар.
1991 чылдың август айның 19–21 хүннеринде Москвага болган, “путч” деп ат-биле төөгүже киирген үймээн-биле холбаштыр база бир шылгалданы “Шын” солун эрткен.
Күчүлүг Совет Социалистиг Республикалар Эвилели 7 хонук дургузунда буступ дүжүп каарының им-демдээ Тывага улусчу революцияның болгаш Тыва Арат Республика күрүнениң тургустунганының 70 чылын 1991 чылдың август 15–16–17 хүннеринде байырлап эрттирип турда, чоннуң-даа, ону чырыдып турган “Шын” солуннуң ажылдакчыларының-даа сагыжынга турбаан.
Солуннуң август 20-де үндүрүлгезин чырыкче үндүрер дээш, редакцияның ажылдакчылары август 19-та ажылдап турган бис. Онза байдалдар талазы-биле күрүне комитеди тургустунган дугайында медээни төп телевидение дамчыткан. Онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң ажыл-чорудулгазының чурттуң ниитилел-политиктиг амыдыралынга болгаш чоннуң чуртталгазынга ужур-дузазының болгаш сорулгаларының дугайында тайылбырны комитеттиң “Совет улуска кыйгырыынга” тайылбырлаан. Ол кыйгырыгны тыва дылче очулдургаш, “Шын” солунга парлаан. Ол кыйгырыгны номчуурга, ооң утказы чуртта херек кырында байдал, ону экижидер дээш, чүнү кылза чогуурунга дүгжү берген кылдыр билдинер. Чижээлээрге, аъш-чем хандырылгазының айтырыгларын шиитпирлээри. Ол үеде эътти, чигирни, таакпыны, араганы безин талоннап садып, далганны садыгларже ында-хаая “үндүр октап”, малчын аалга 1 айда 1 шоодайны берип турган. Совет улус эки талаже өскерлиишкиннерни күзеп турза-даа, ынчан күштүг турган эрге-чагыргага ажыы-биле чугаалаарын, Горбачёв ажык-чарлыг чорукту чарлаан-даа болза, дидинмейн турган. Онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң ажыл-чорудулгазы чоннуң болгаш күрүнениң эрге-ажыынга, хоойлу-дүрүмге дүгжүр ышкаш кылдыр совет улуска көзүлген. Чижээлээрге, ССРЭ-ге Онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң № 1 доктаалында Москва хоорайга үүрмектеп садар өртектерниң өзүлдези-биле холбаштыр чоннуң карылгаларын дуглаар талазы-биле немелде хемчеглер дугайында бижээн. Чон ол бүгүнү төп эрге-чагырганың ап чорудуп турар хемчеглери деп билип, хүн бүрүде ажыл-ижин бүдүрүп чурттап, тус черниң эрге-чагырга органнары албан-хүлээлгезин боттандырып турган. Ынчалза-даа бир-ле чүүлдү төп эрге-чагырга, ол хүннерде онза байдалдар талазы-биле күрүне комитеди, чондан чажырып турары илдең болган. Чүге дээрге телевидениеге чүгле онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң дыңнадыгларын, балет болгаш классиктиг музыканы дамчыдып турган. Ынаар база совет улус дыка сагыш салбаан, чүге дээрге совет эрге-чагырга бир-ле чүүлдү күрүне чажыды кылып алырынга чаңчыгып каан. Амгы үеде бистиң билиривис болуушкуннар 1991 чылдың август 19-та Москвада болуп турарын чонга дыңнатпайн, көргүспейн турган.
Август 21-де средада “Шынның" четвергче үндүрүлгезин белеткеп турганывыс сагыжымда артып каан. Ол хүн дежурный редактор солуннуң оралакчы редактору албан-дужаалга ажылдап турган Даңгыт Чыдым, а дежурный корреспондент бо чүүлдүң автору. Даартагы солунну онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң дыңнадыглары болгаш республиканың хүн бүрүде ажыл-ижиниң, хөй-ниити амыдыралының дугайында материалдар-биле долдуруп турган. Мурнуку арынга онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң ажыл-чорудулгазын деткиир дугайында СЭКП Тыва обкомунуң республиканың чонунга кыйгырыын салган. Ооң мурнунга парлап үндүрүп турганывыс хөй партия документилери ышкаш боорга, чаңчыккан аайывыс-биле ол кыйгырыгны типографияга парладып, линотипке өрүлгеден частырыгларны эдип турган бис.
Дүъш соонда, хүндүскүнүң 3 шак үезинде, чай аразында редакцияның хуралдаар залынга тургузуп каан телевизорну кайгап, балет көрүп ор мен. Балетти көргүзерин хенертен соксаткан соонда, төп телевидениениң информастыг үндүрүлгези көстүп кээп, Совет Эвилелинге болгаш Россия Федерациязынга эрге-чагырганы чок кылыр дээш, онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң үндүрген үймээни Россияның президентизи Борис Ельцинниң эрес-дидим удуртулгазы-биле чылча шаптырганын, онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң удуртукчулары самолёттуг дезип чоруур деп турда, аэропорттан тудуп алган дугайында дыңнадыгны диктор номчуп эгеледи. Даргаларым, оралакчы редактор Даңгыт Чыдым биле кол редактор Владимир Чадамбага халып чеде бергеш, Москвадан дыңнадыг дугайында чугааладым. Үжелээ төп телевидениениң информастыг дыңнадыын төндүр дыңнадывыс. Россияда бүгү эрге-чагырганы Борис Ельцин холга алган болду. Күрүнеде политиктиг байдал билдине берген. Онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң ажыл-чорудулгазын деткиир дугайында СЭКП Тыва обкомунуң республиканың чонунга кыйгырыы бар болгай, ону “Шын” солунга үндүреринге белеткеп турган бис. Кол редактор, партия обкомунче телефоннаар дээш, кабинединче чорупту.
Элээн болганда даргавыс солуннуң даартагы үндүрүлгезинге ажылдап турган кижилерни чыггаш, четвергче солунну үндүрбезин дыңнадып, үндүреринге белеткээн материалдарны, эң ылаңгыя СЭКП Тыва обкомунуң республиканың чонунга кыйгырыы бар арыннарны шуптузун чыып эккээр, чаңгыс-даа саазын арттырбас деп айтыышкын берген. Шуптузун чыып эккеп бердивис. Кол редактор В.Ф.Чадамба саазыннарны столунуң кырынга опайты салып алгаш, бисти чандырыпкаш, чааскаан артып кагды. Шак ынчаар 1991 чылдың август 22-де “Шын” солун чырыкче үнмейн барган.
Онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң доктаал-саавырын күш чок болдурар дугайында ССРЭ-ниң президентизи М. Горбачёвтуң чарлыктарын, ооң парлалга конференциязының дугайында материалды август 23 (пятница), 24 (суббота) хүннеринде “Шын” солунга парлаан.
Август 26-да, понедельникте, ажылдаар дээш келиривиске, Парлалга бажыңының эжииниң аксында автоматтарлыг шагдаалар, оларның-биле кады “демократчы” журналист эживис тур. “Шын”, “Тувинская правда” солуннарны хаап кааптар, моон соңгаар үндүрбес чадавас деп ол чугаалап турду.
Парлалга бажыңының чанында “Шынның" кол редактору Владимир Чадамба, оралакчы редактор Даңгыт Чыдым, харыысалгалыг секретарь Мижит-оол Саая суглар турлар. Владимир Чадамба мээң чаңгысклассчым, интернатка кады өскен эжим болгаш, ынчанган боор: “Тываны Шериг-оол Ооржак удуртур дээн-дир. Ооң адынга чагаа бижиир бис. Бистиң-биле кады чоруур сен”– диди. Чыдымның бажыңынга баргаш, чагаа бижидивис. “Шын” солуннуң Тываның сайзыралынга киирген үлүүн колдады демдеглеп, солунну хагбас хемчеглерни алырын дилээн чагааны коллективтиң мурнундан бижээш, аттарывыс салып каан бис. Владимир Чадамба: “Чагааны Шериг-оол Ооржакка чедирер аргазын көрүп көөйн” – дээш, чорупкан.
Каш хонганда Владимир Фёдорович телефоннааш, чазак бажыңынга хурал боор, аңаа албан кээримни дыңнатты. Хуралга Ш.Д. Ооржак “Шын” солуннуң республиканың хөгжүлдезинге ужур-дузазын демдеглеп, Тываның улуг солунну кажан-даа хагдынмас ужурлуг деп чугаалап, ону улаштыр үндүрерин дыңнаткан.
1991 чылдың сентябрь 7-де, субботада, “Шын” солун “Катап ужуражып келгенивис-биле!” деп улуг эге-биле чырыкчы үнген.
Бир ай хире ажылдап турувуста, кол редактор В. Чадамба коллективти чыггаш: “СЭКП Тыва обкомунуң республиканың чонунга кыйгырыын күрүнениң айыыл чок органнары сонуургап турар. Ооң дугайында ол органның ажылдакчылары айтырып кээр чыгыы, дыка дүвүрээн херээ чок. Ол дээрге ёзу эдерген херек-тир. Билбес бис, даргалар билир ыйнаан дээр силер” – деп чугаалаан. Каш хонганда ылап-ла харын ССРЭ-ниң айыыл чок албанының форма хевин кедип алган, лейтенант орус оол мээң өрээлимге кирип келген. СЭКП Тыва обкомунуң республиканың чонунга кыйгырыының дугайында менден айтырып, байысаар хире апарды. Кол редактор сагындырып каан болгаш: “ССРЭ-ниң айыыл чок албанының формазын ам-даа кедип чоруур-дур силер. ССРЭ-ни силер камгалаар турган эвес силер бе? Ам кээп мени байысаар деп бардыңар”– дээримге, орус оол: “Оожургаңар, оожургаңар. Мээң ажылым-дыр. Билбес мен деп тайылбырны бижип бериңер” – диди. Ийи-үш домак-биле билбес мен деп тайылбыр бижээш, адым салып каан мен. Ол орус оол тайылбырымны алгаш чоруй барган. Ооң соонда сестип эгелээн мен. Ол дугайында Чадка (эштериниң аразында В.Ф.Чадамбаның шола ады, Чадамба деп фамилиязын кыскаладыр адаан) чугаалаарымга, тоовас болду – республиканың айыыл чок органнарында эш-өөрү ёзу барымдаалаан хыналда боорун сагындырган хевирлиг.
Барык чартык чыл эрткенде “СЭКП Тыва обкомунуң республиканың чонунга кыйгырыы канчап барган чүвел?” деп Чадамбадан айтырарымга, “Ону саазынга парлаанын-даа, типографияга коргулчунга кутканын-даа ам кым-даа тыппас-тыр ийин” – дээш, каттырып каан. “Онза байдалдар талазы-биле күрүне комитединиң ажыл-чорудулгазын деткиир дугайында СЭКП Тыва обкомунуң республиканың чонунга кыйгырыы “Шын” солуннуң төөгүзүнде база бир чажыт болуушкун бооп артып каан.
Мерген угаанныг орус чоннуң “Даарта чүү боорун кым-даа билбес” деп чугаазында өттүр-ле сөглээн.
Шаңгыр-оол Суваң, 1991 чылда “Шын” солуннуң корреспондентизи.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21
