Аяңгатының Сарыг-Бел– чайлаар черим турган. Кырган-ачамның адын Чүвүрек дээр. Даңзы угбам биле Сынаа честем – садыгжылар. Даай-авам Бичии-Уруг Дамбаевна Ооржак, честем Норбу (Узун-сарыг) чугай өрттедир, кылыр черге чурттап турганнар. С.К.-Ч. Ооржак акым аътка ушкарып алгаш, Дөң-Терезин суурдан Хемчикти кешкеш, Суглуг-Ойлап оорганы ашкаш, чугай чедирер турган. Улуг акым чугай өрттедир черге ажылдааш, хөй акшаны ажылдап алгаш, шуптувуска идик-хеп, аъш-чем садып бээр кижи. Күзүн, школа эгелээр мурнунда, даай-авам идик-хепти даарааш, саткаш, мени суурумга чедирип каар.
Чайлагга бис, хөй улус, чайлаар турган бис: Самар, Оттук акым, Сарыг-кыс угбамның уруу Саспыына. Ол чоок-кавының чодураазын, честек-кадын чыып чип чайлаар бис. Даай-авам, честем картошканы эңдере тарып алган болур. Оозу кедергей үнер, улуу-даа кончуг боор чүве.
Сарыг-Белдиң саарынга,
Сайзанактап ойнап өстүм.
Чадаганым аялгазы
Шак бо черден дазылданган...
Аяңгаты – кайгамчыктыг солун, кат-чимистиг, кончуг байлак оран. Сайлыг-даштыг черге безин чиңге-тарааны тарып каарга, дыка өзер. Шак мындыг онза черге Тываның үндезилекчизи Буян-Бадыргы Монгуштуң төрүттүнгени база таварылга эвес боор деп бодаар мен. Бо оранда бир-ле онза сорунзалыг чүве бар боор оң. Ол ышкаш база бир Аяңгатының чоргаар кызы, сөөлү барып чонга таныттынгыр апарган улуг чогаалчы Мария Амын-ооловнаның овур-хевирин тургузарынга ойнап өскен төрээн чери аңаа эңмек-дөңмек болганы чугаажок. Аңаа немей Аяңгатыга төрүттүнген база бир чогаалчы Зоя Алдын-ооловна Намзырай угбамның бижээни “Хек-даван”, “Эглип келир куштарым” дээш өске-даа чон аразында нептереңгей апарган ырларын улус ам-даа ырлажып чоруур. Бо чогаалчыларны Буян-Бадыргының салгалы деп санаар мен.
... Бир чайын Дөрбетейниң уруу Кара-Кыс, Албанчының (Улуг-Кулак) уруу Зоя угбам-биле машинага олурупкаш, аалче чорупкан бис. Машинаның чолаачызы Дадар-оол Домбуу. Аяңгаты суурдан үнерде, Доржу Монгуштуң (Мөге) бажыңынга киргеш, хапкан бис. Үр болбаанда кырган-ачам, кырган-авам Албанчы Ооржак Арган-уруг аалынга чедип келген бис. Кады келген улузум аъттаныпкаш, оруун улаштырып чорупкан. Мен кырган улузумнуң аалынга артып каан мен. Шак ынчалдыр тайгага чайлааным черле уттундурбас. Кырган-авам, кырган-ачам инек, өшкү-хойлуг, аъштыг-чемниг, кайгамчык эки улус. Чайладыр оларга дузалажып чайлааш, күзүн чоруур деп баарымга, кырган-авам улуг хөнээн долдур инек-караа, кочалга кызырак-караа уруп бергеш, Кызыл-Мажалыкка баргаш садып алыр сен дээш чорудупкан.
Кызыл-Мажалыкка кээримге, Манаң даайым биле Дүктүг күүйүмнүң бажыңында кижи-ле хөй. Содунам акым чок болган дижип турар. Качык-оол, Дыртык-оол акыларым чок болган кижиниң кавайын дыттан чазап кылып каан. Бичии турган-даа болзумза, дыка сактыр мен. Ол ынчан кижилер арага ижип, таакпы тыртып, ыглажып турганын көрбээн мен. Даай-аваларым кончуг чечен-мерген улус. Мынча дижип турганын сактыр-дыр мен:
Аза чери барган чүве
Аштавас дээр, ол-даа меге.
Аъжын-чемин алган эвес,
Аштап чоруур, түреп чоруур.
Эрлик оран барган чүве
Элевес дээр, ол-даа меге.
Эдик-хевин алган эвес,
Элеп чоруур, түреп чоруур.
Өлген улус өлүр-ле ыйнаан,
Өлең-сиген базар-ла ыйнаан.
Өпейлиглер өзүп келгеш,
Өөрлежип чедип-ле кээр.
Калган улус калыр-ла ыйнаан,
Кара хөрзүн базар-ла ыйнаан.
Кавайлыглар өзүп келгеш,
Катчып-ла кээр, муңгаравас...
Аяңгатының кижилери чечен сөскүр, кайы-даа шагда ажыл-агыйжы, демниг улус. Ол суурдан үнген эмчилер, башкылар, юристер, чогаалчылар дээш өске-даа шыырак эртем-билиглиг Тываның болгаш улуг Россияның кайы-даа булуңнарында эки чурттап ажылдап чоруур чаңгыс чер чурттугларым хөй. Оларга чоргаарланып чоруур мен. Аралажып чораан чаңгыс чер чурттугларымның аразындан ховар салым-чаяанныг чогаалчы Мария Амын-ооловна дуу оранче электен чоруптарга, сагышка дыка аар, карак чажы чайгаар бадар болду. Кижилерге хир-хинчек чок, эртем-биле чалгынналып чораан болгаш, бо өртемчейни чииги-биле каггаш, курбустуже аъттаныпкан. Боду-даа хилинчектенмээн, улусту-даа шүүдетпээн. Ам канчаар, Улуг Аяңгаты, Биче Аяңгаты, Шыраа-Булак улуг Таңдыңның айлаң-кужу болуп ырлап чор, Мария.
Калдараң ООРЖАК, Кызылдың Хоочуннар бажыңының чурттакчызы.
Кызыл хоорай.
2025 чылдың август 28 “Шын” №33