“Улуг салгал” федералдыг төлевилелдиң угланыышкыны-биле “Ажаап-тежээр дузалакчы” («Помощник по уходу») деп программаны Кызыл хоорай биле Кызыл кожуунда 2023 чылдың сентябрь 1-ден боттандырып эгелээн. Ол программаның кол сорулгазы – кадыы кошкак, боттары азыранып шыдавас улуг назы-харлыг кижилерни болгаш 18 хардан өрү назылыг инвалидтерни доктаамал ажаап-тежээриниң системазын тургузары.
Бо системаның ылгалдыг чаа чүүлү – дуза херек кижилерни социал ажылдакчылар боттары илередип тып, оларга ажаалда-тежээлдениң кандыг болгаш чүү хире дуза херегин тодараткаш, доктаамал болгаш узун хуусаалыг ажаалда-тежээлдени чедирери. Ол кижилер боттары чүү хире шимчеп, хүн бүрүде чуртталгага боттары азыранып шыдаарындан оларга чедирер социал дузаның хемчээлин болгаш хевирин тодарадыр. Бир эвес улуг назы-харлыг кижи азы инвалид боду шимченип шыдаар болза, социал дузаның хемчээли болгаш хевирлери бир аңгы, а шимчеп шыдавас болза, ажаап-тежээриниң аргалары янзы-бүрү боор. “Ажаап-тежээр дузалакчы” программага улуг назы-харлыг болгаш инвалид кижилерни ажаап дузалаар талазы-биле тускай белеткелди эрткен социал ажылдакчыларны хаара тудар. Дуза херек кижилерниң бажыңнарынга олар барып ажаап-тежээр азы стационар хоргадал черинге тургускаш, доктаамал социал дузаны чедирер.
“Ажаап-тежээр дузалакчы” деп программаның “орук картазы” ёзугаар инвалидтер тергелери, даянгыыштар, эът-кеш оюлганнарын белен тывылдырбас кудустар дээш өске-даа тускай дериг-херекселдерни түр када ап болур болгаш оларны солчурунуң пунктуларын база тургузар.
Назылап кыраан болгаш инвалид кижилерни ажаап-тежээринге өөредир халас курстарга өөренир күзелдиг кижилерни республиканың “Деткимче” хоргадал төвү бүрүткеп турар. 2023 чылдың төнчүзүнге чедир 154 кижини “Ажаап-тежээр дузалакчыларга” өөредип белеткээрин планнаан. Кызылда медицина колледжинге сентябрь 11–19 хүннерде 26 хамааты социал дуза херек кижилерни ажаап-тежээриниң курузунга өөренгеш, “Ажаап-тежээр дузалакчының” шынзылгазын холга алганнар. Бо курска шиңгээдип алган билиглер кырып назылаан азы инвалид ада-иелиг, ажы-төлдүг болгаш төрелдерлиг кижилерге дыка ажыктыын арга-дуржулга көргүскен.
Социал дуза ылап-ла херек хамаатыларны, оларга дузалаар күзелдиг кижилерни илередип тыварынга интернетте социал четкилер база ажыктыг болган. Чижээлээрге, Чойган-оол биле Чодураа бичиизинде өскүс арткаш, аңгы-аңгы өг-бүлелерге азырандыга барганнар. Чойган-оолдуң амыдырал-чуртталгазы бергедээн дугайында Чодураа социал четкилерден номчуп билип алган. Шак ынчаар олар бот-боттарын тыпчып алганнар. Украинада шериг операция үезинде Чойган-оол аар балыглаткан, оон аңгыда документилерин база чидирген. Чойган-оол Таңды кожуунда бажыңныг-даа болза, буттары чок артып каан кижиге чааскаан чурттаары берге болу берген. Ынчангаш дайынчыны бажың-интернатче чорудар дугайында чугаа-даа үнүп турган. Чойган-оолду Чодураа Чөөн-Хемчик кожуунда өг-бүлезинче аппарган.
“Улуг салгал” федералдыг төлевилелдиң угланыышкыны-биле ам дээрезинде Кызыл хоорай биле Кызыл кожуунда боттанып эгелээн “Ажаап-тежээр дузалакчы” программа республиканың шупту кожууннарынче калбарып, Чөөн-Хемчик кожуунда Чойган-оол биле Чодураага кадыг-бергелерни ажып эртеринге дузалаар деп идегеп болур.
“Ажаап-тежээр дузалакчы” программа бүгү республикага нептереңгей апаары Тывада кижилерниң янзы-бүрү социал байдалындан, оларның кожууннар, хоорай-суурлар аразында аргыжып турарындан база дыка хамаарылгалыг. Эрзин кожууннуң чурттакчызы, бир буду чок улуг назы-харлыг эр кижи Кызылга тояап, үнер-кирер чери чок чоруп туруп берген. Ооң кадыының болгаш амыдырал-чуртталгазының байдалын шинчилеп көргеш, инвалидти “Деткимче” хоргадал төпке киирип каарга, аңаа турар хөңнү чок болгаш, “Деткимчеден” дезипкен. Ол эр кижини база катап дилеп тыпкаш, Эрзин кожуунда ооң төрээн суурунда төрелдеринге чедирер деп социал камгалал органнары шиитпирлээн. Сентябрь 30-де ону Эрзин кожуунга чедирген. Улуг назы-харлыг кижини кожуунда хоргадал черинге кииргеш, ону эмнеп, азырап турар. Бо кижиге хамаарыштыр бир янзы социал камгалал хевири алыр апаар-дыр. Хар-назыны улуг, кадыы багай-даа болза, арага-дарыга сундулуг, тояанчы чуртталгага чаңчыгып калган хамаатыларга социал дуза чедирери эң берге ажыл.
Кызыл хоорайда кожууннардан келген, тояанчы амыдыралга чаңчыгып калган кижилер-биле ажылды мэрия оларның чурттап турганы кожууннарның социал камгалал органнары-биле кады чорудуп турар. Ынчалза-даа ол ажыл дыка берге – тояанчыларны оларның суурларынга өртеп-баглап каар эвес. Кижиниң амыдырал-чуртталгазы, кадыкшылы ооң бодундан база дыка хамааржыр.
“Улуг салгал” федералдыг төлевилелдиң угланыышкыны-биле “Ажаап-тежээр дузалакчы” деп программаның негелдези ёзугаар дуза херек кижилерни социал ажылдакчылар боттары илередип тывар ужурлуг.
Амгы үеде Кызылдың мэриязының социал органнарының хыналдазында чурттаар чери чок элээн хөй тояанчылар бар. Оларга социал дуза көргүзериниң берге талазы – олар боттары хоргадал черинге турар хөңнү чогу, тояап чоруп каары. Чижээлээрге, 2-ги бөлүктүң инвалиди Гомбоева “Деткимче” хоргадал черинге турарындан шуут ойталаан. Дузадан боду ойталаан инвалидке кандыг арга-биле дузалаарыл? Гомбоевага чаа инвалид терге садып бээриниң айтырыын Социал камгалал фондузу шиитпирлеп турар.
Кызылда “Альфа” садыгның чоогунга тояап чоруп турган Селиванов дээрзинге 3-кү бөлүктүң инвалиди шынзылганы, пенсия акшазы алыр эргени Кызылдың мэриязының социал ажылдакчылары кылдырып берген соонда, ол чиде берген. Селивановту Ачинск хоорайда база дилеп турар.
Арага-дарыга сундулуг, тояанчы кижилер Кызылда корум-чурум байдалын нарыыдадып, чамдыктары кем-херек-даа үүлгедип каан боор. Кочетов кудумчуда 97 дугаар бажың чоогунга тояап чоруп турган кижи бичии ажы-төлге шорлур, бажыңнарның соңгаларының шилдерин-даа буза шааптар. Ол кижини полиция ажылдакчылары түр када тудуп хоругдааш, ооң социал байдалын тодарадыр ажылды чорудуп эгелээн. 97 дугаар бажыңның чурттакчылары ол тояанчының катап чедип кээринден коргуп турарлар.
Кижилерге шактап, хонуктап чиик өртекке хөлезилеп турар Кызылда квартиралар хоорайда социал байдалды, корум-чурумну нарыыдады берген. Пролетарская кудумчузунда бир бажыңга 15 бичии өрээлдерни Куулар деп хамааты хөлезилеп турган. Ол өрээлдерниң бирээзинге өлүрүкчү үүлгедиг болган.
Чажырып хөлезилеп турар өрээлдерлиг квартиралар, бажыңнар дугайында Кызылдың мэриязынга 2-11-17 дугаарлыг телефон дамчыштыр дыңнадырын хоорайның эрге-чагыргазы дилээн. Хөй дыңнадыглар Тыва эки турачылар кудумчузунда 26 дугаар бажыңда квартирага хамаарыштыр кирген.
“Ажаап-тежээр дузалакчы” программаның негелделериниң бирээзи — дуза херек кижилерни социал ажылдакчылар боттары илередип тывары. Үстүнде чижектерден безин бо программаның “шөлү” делгем, аңаа ажылдаары белен эвес-тир.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №77 2023 чылдың октябрь 11