Бүзүрел телефону дээрге сагыш-сеткилге дүрген дуза чедирилгези дээрзин ында ажылдап турар сүмелекчилер демдеглеп турар. Бис шупту дириг кижилер болганывыста чуртталгада өөрүшкү, муңгарал, хомудал-даа туруп келир. Каржыланып, сагышсырап, берге байдалда чүнү канчаар аайын тыппайн-даа баар таварылгалар турар. Кажан кижиниң мага-бодунда бир-ле органы аарый берген болза, ынчан эмчиниң, а сагыш-сеткил аарый бергенде психологтуң дузазы чугула херек. Психологтуң дузазын билбес болганындан хөй-ле кижилер ынаар барбас. Ынаар барган кижини угааны тений берген деп бодаарлар база бар. Ынчалза-даа ол көңгүс меге көрүш. Психологтан дуза дилээри дээрге ол кижиниң психологтуг культуразын көргүзүп турары ол.
Чамдык таварылгаларда кижилер хей чүве ужун муңгарап турар мен деп бодаар, а херек кырында шиитпирлээри кончуг берге айтырыг-даа болгулаар. Ынчан психолог кончуг дузалаар. Ол дүвүрелге алыскан кижи-биле чугаалажып олургаш, нарын байдалдан канчаар үнерин айтып берип, сүмелээр. Бир эвес бодунуң байдалынга чигзинип турар болза, “бүзүрел телефонунуң” психологунче каяа-даа тургаш, төлевир чокка долгап болур. Аңаа чугаалашкан чүүлдү кайнаар-даа дамчыдып болбас, кымның, кайыын, чүге долгап турарын-даа тодарадып турбас.
“БҮЗҮРЕЛ ТЕЛЕФОНУ” КАНЧАП ТЫВЫЛГАНЫЛ?
Бир дугаар бүзүрел телефону 1953 чылда тывылган. Ынчан Чад Вара деп кижи солун арнынга чарлал арттырып каан. Кажан чааскаанзыранчыг, сагыш-сеткилинге берге, билдинмес байдалдарда, амыдырал-чуртталгазынга чааскаан шиитпирлээри берге байдалдар тургустунуп келирге, кандыг-даа үеде долгаптарын дилээш, телефонунуң дугаарын ол арттырган. Ынча хөй кижи долгап кээрин ол билбээн. Каш хонук дургузунда кижи бүрүзүнге харыылап, оларны дыңнаар дээш, четтикпес апарган. Ооң түңнелинде, чааскаан болдунмас дээрзин билгеш, боду ышкаш өскелерге дуза кадыксаар ак сеткилдиг кижилерни дилеп эгелээн. Шак ынчаар бүдүн делегейде өскелерге дуза кадар “бүзүрел телефону” тургустунган.
Амгы үеде дүрген дуза чедирер “бүзүрел телефонунуң” бүдүн улуг четкизи ажылдап турар. Россияда назы четпээн уругларга болгаш оларның ада-иелеринге дүрген психологтуг дузаны 215 регионалдыг албан черлеринде чедирип турар. Оларның 77-зи дүн-хүн чокка ажылдаар. Бистиң республикавыс база оларның аразында. Бүгү чурттуң кайы-даа булуңундан 8-800-2000-122 деп дугаарже психологтуг дуза дилеп долгап болур.
Тываның девискээринге “Уругларның бүзүрел телефону” 2001 чылдың февраль 1-ден тура ажылдап эгелээн. 2010 чылдың сентябрь айдан эгелеп Берге байдалда уругларны деткиир фонд күрүне деткимчези-биле уругларның бүгү-российжи чаңгыс аай бүзүрел телефонунуң 8-800-2000-122 дугаарын республикага киирген.
АЙЫЫЛ-ХАЛАП ТУРГУСПАС ДЭЭШ ...
Бүзүрел телефонунуң ачызында кижи бодунуң шимчээшкини, шиитпири дээш харыысалгалыг апаар болгаш кандыг-даа берге байдалды шиитпирлеп шыдаптар аргалыг болур. Сүмелекчи-биле чугаалажып тургаш, кижи бодунуң муңгак байдалындан үнер, ада-иези, чаңгыс классчылары, башкылары-биле аразында кандыг чылдагаанныг билишпейн турарын сайгарып, бодунуң күзелдерин болгаш минниишкинерин эки билип алыр аргалыг. Чоок кижилери-биле үлежип шыдавазы амы-хууда чажыт берге айтырыгларын база шиитпирлеп ап болур.
Кажан школага башкылары, эш-өөрү база өске-даа кижилер-биле билишпейн барган азы берге байдал тургустунганда бүзүрел телефону назы четпээн уругга дузалаар. Бир-ле оол азы уругну сонуургай бергенде ооң кичээнгейин канчаар хаара тудуп алырын база сүмелээр. Бодундан улуг кым-бир кижи-биле чөрүлдээ болган түңнелинде, дүвүренчиг байдал читпейн туруп берзе, психологтуң дузазы кончуг чугула. Ада-иези-биле билишпейн баргаш, бичии уруг канчаар алдынарын, оларның хүндүткелин болгаш билип алыышкынын чаалап алырын билбейн баар таварылгалар база эвээш эвес. Кым-биле-даа чугаалажыксавас, кымны-даа көрүксевес үелер база турар. Чоок эжи арага, таакпы азы наркотик ажыглап турар болза, оон адырлып алырынга канчаар дузалажып, кымга барып болурун база бүзүрел телефонунуң сүмелекчилери айтып бээр. Келир үеде кым болуп, кандыг мергежил шилип алырын база олар-биле сүмележип болур. Оон-даа өске улуг, бичии кижилерни дүвүредип турар айтырыгларны “Уругларның бүзүрел телефону” харыылап турар.
Кажан өске специалистерниң дузазы херек болза, сүмелекчи кайнаар баарын, кымга чедерин базым санай айтып бээр.
Республикада “Бүзүрел телефонунуң” 3 аңгы шугуму бар. Оларны Күш-ажыл болгаш социал политика, Өөредилге болгаш Кадык камгалал яамылары харыылап турар. Ийи дугаар шугумга Өөредилге яамызы хамааржыр. Олар 10 ажыг чыл дургузунда бичии болгаш элээди уругларга, аныяктарга, оларның ада-иелеринге арга-сүмезин кадып, дыңнап чоруур.
“Бүзүрел телефону” ажы-төлдүң айыыл чок чоруунга хамаарышкан хөй-ле айтырыгларны баш удур шиитпирлеп турар. Бирээде, уругнуң школага болгаш өг-бүлезинге чөрүлдээлерни бажыңындан дезип, бодунуң амы-тынынга четтинер байдалдарга чедирбейн, камгалап алыр. Ийиде, уругнуң эргелерин хажыдыпкан таварылгада, ада-иезинче болгаш чоогунда улуг улусче барбайн, “бүзүрел телефонунга” чугаалап болур. Үште, кажан элээди уруг ада-иези болгаш эш-өөрү-биле харылзааны чидирипкен үеде сүмелекчи ооң байдалын, сагыш-сеткилин кады үлежип, чурттап эртип, чааскаанзыралды ажып эртеринге дузалажыр. Дөртте, өг-бүлениң кежигүннеринге шуптузунга, назы четпээн уругга хора чедирбейн, берге байдалдан үнеринге дузалажыр.
Чыжыргана СААЯ.
“Шын” №15 2024 чылдың февраль 28