Хоорай, суурларда тояанчы ыттарның көвүдээни ылаңгыя бичии уругларга эң айыылдыг апарган. Чай дүшкени-биле холбаштыр уругларга ыттардан айыыл улам улгаткан. Чүге дээрге уруглар кудумчуларга, хөй-ниити черлеринге, уруглар ойнаар шөлдерге хостуг үезиниң хөй кезиин эрттирип турарлар. Ынчангаш ыттар оларны ызырып кааптар таварылгалар болгулаан.
Чижээлээрге, 2023 чылдың апрель айда Чеди-Хөл кожуунга 10 харлыг оолду ыт ызырыптарга, ону эмнелгеге чедирген, оолга эмчи дузазын өй-шаанда көргүскен. Бо болуушкунну кожууннуң прокуратура органнары сайгарып көргеш, ыттардан чурттакчы чон айыыл чок болурунуң байдалдарын Чеди-Хөл кожууннуң чагыргазы тургуспаан деп түңнелди үндүргеш, херекти судче чоруткан. Суд прокуратураның негелделерин деткип, ыт оолдуң мага-бодунга, угаан-медерелинге когаралды чедиргени дээш, кожууннуң бюджединден 5 000 рубльди төлеп бээр шиитпирни хүлээп алган.
2023 чылдың май айда Кызыл хоорайда школаларның бирээзиниң девискээринге 12 харлыг өөреникчини ыт ызырган, оолга эмчи дузазын дүрген чедирген.
2023 чылдың июль айда Ак-Довурак хоорайга 14 харлыг оолду ыт ызырган. Бо удаада ыттың ээзин тодарадып тывар аргалыг болган. Прокуратура болгаш суд органнарының шиитпири-биле, оолга ыттың чедирген материалдыг болгаш моральдыг когаралы дээш ыттың ээзинден 50 000 рубль акшаны оолдуң хоойлу ёзугаар төлээлеринге төлеттирип берген.
Тываның суурларында болгаш Кызыл хоорайда тояанчы ыттарны уруглар, оолдар чемгерип, оларны холдары-биле суйбап эргеледип, кады ойнап турарын бо-ла көрүп болур бис. А ол дээрге уругларга дыка айыылдыг чүүлдер-дир. Хамыктың мурнунда ада-иелер тояанчы ыттарга чоокшулап болбазын, олардан оваарымчалыг, харын-даа камгаланырын уруг-дарыгга хүннүң чыгыы тайылбырлаар, айтып бээр ужурлуг.
Уруг-дарыы школаже өөренип чоруурда, оларның барбаларынга, хаптарынга аъш-чемни ада-иелер суп бербес болза эки. Ол аъш-чемниң чыдын тояанчы ыттар билип кааш, ажы-төлдү эдерип кылаштаарга, олар ыттардан корткаш дезип маңнаарга, ыттар оларны улам-на сүрер, ооң уржуунда уруглар кемдеп, харын-даа мырыңай ыттарга ызыртып ап болур.
Кудумчуга ыттарны чемгерип, оларны суйбап, эргеледип турар уругларны, оларның ада-иезин безин бо-ла көрүп болур бис. Улуг кижилер тояанчы ыттарны кудумчуга чемгергеш, ажы-төлүнге айыылдыг үлегерни көргүзүп турары ол. Кудумчуга ыттарны черле чемгерип болбас! Тояанчы ыттар кезээде аш боор, бир эвес оол азы уруг кайы-бир ытка чем октап бээр, а бодунда чем ам-даа бар болза, тояанчы ыттар оларны сүрүп-ле чоруур. Ынчангаш ажы-төл коргуп, дезип, кээп дүшкеш, кемдеп, харын-даа мырыңай дем чаа чемгерип турганы ытка ызыртып болур.
Бир эвес ыт ылап-ла халдап кээр болза, оон дезип халывайн, холунда тудуп чораан чүүлүн (барба азы хап) баш кырынга өрү көдүргеш, шимчеш дивейн туруптар азы бедик черже үне бээр. Ыттарның хөй кезии бодундан бедик болгаш шимчевес чүүлче белен халдавас боор.
Республиканың суурларында болгаш хоорайларында эниктерлиг кыс ыттарны бо-ла көрүп болур. Бичии уруг-дарыг эниктерни суйбап эргеледиксээр, оларның-биле ойнаксаар. Ынчап болбазын ада-иелер уругларынга ыяк чагыыр ужурлуг. Чүге дээрге кыс ыт эниктерин камгалааш, оларже чоокшулаан, оларга дегген кижилерни ызырып кааптар таварылгалар кайы хөй.
Тояанчы ыттарның аразында уксаазының аайы-биле “дайынчы” ыттар бар бооп болур. Олар кезээде кончуг серемчилелдиг, төрүмелинден боттарын камгалаар аажы-чаңныг.
Шеригге азы кандыг-бир шеригжиткен албан черинге дайынчы белеткелди эрткен, кижилерже халдаар аргаларга оларны өөредип каан ыттар тояанчы ыттар аразында база бар бооп болур. Олардан камгаланыры дыка берге, ыттардан камгаланыр бөдүүн аргаларны олар тоовас-даа.
Кинологтар, зоопсихологтар дээш ыттардан канчаар камгаланырынга арга-сүмелерни берип турар кижилер хөй апарган. Оларның айтып берген аргалары эң ылаңгыя бичии ажы-төлге ылаптыг камгалал болбас. Чүге дээрге ыттарның кижилерже халдай бээр байдалдары аңгы-аңгы, ыттар база янзы-бүрү аажы-чаңныг.
Тояанчы ыттардан уруг-дарыгны камгалаарының кол аргазы оларны туда үдеп чорууру. Ол безин ылаптыг магадылал чок.
Ш. МОҢГУШ белеткээн
«Шын» №41 2024 чылдың июнь 5