Бурун шагдан бистиң ада-өгбелеривис тыва чоннуӊ амыдыралыныӊ кол өзээ — мал ажыл-агыйы чораан. Тыва черниӊ агаар бойдузу, тайга-таңдылары, өзен каъттары, шынаа ховулары мал одарларынга кайгамчык таарышкан.
Малчынныӊ ажыл-ижи канчаар-даа аажок чымыштыг, улуг харыысалгалыг. Кыштың чыккылама соогунда, чайныӊ изиг-халыынында-даа, кудук-чайык, хат-шуурганныгда-даа, ооӊ ажылы төнмес. Ынчангаш дагдынган ажылынга холу кошкаш кылынмас, соруктуг, эрес-кежээ кижилерге Социалистиг Күш-ажылдыӊ Маадырлары Ооржак Лопсанчапты, Кандан Үрүлени, Ооржак Дажы-Намчалды чоргаарал-биле адап болур бис.
Ол ышкаш мээң ачам «Тыва Республиканыӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ алдарлыг ажылдакчызы», «Бии-Хем кожууннуӊ хүндүлүг чурттакчызы» деп аттарныӊ эдилекчизи, күш-ажылдыӊ хоочуну Демир-оол Салчакович Дотпаа база мурнакчыларга хамааржыр.
Ачам 1942 чылдыӊ июнь 1-де Бии-Хем кожууннуӊ Сесерлиг суурнуӊ девискээринде Биче Баян-Кол деп хемчигештиӊ унунда Чаӊгыс-Чодураа деп ээтпек-дагыр, калбак шынааныӊ бажынга алды ханадан тургустунган кидис өгге, өг-бүлениӊ ийи дугаар оглу болуп төрүттүнген.
Дотпаа ашактыӊ (адазыныӊ ады) улуг оглундан бичези — Демир-оол бичиизинден тура эрес-шоваа турган. Ол черле дөстүнмес аажы-чаӊныг, эмдик молдургаларны чеп-аргамчы-биле шалбадап, бурундук-даа чокка мунуп, дошкун молдургаларны чаажыктырып өөредиринге ынак чораан. Шору балдыр-бээжек оол апаргаш, эмдик богба-чавааже халыыр апарган. Богба кырынга ол хонупкан соонда, белен-селен чайлыр-даа ужур чок, ооргазынга шуут чыпшына бээр.
Улуг улус бичии Демир-оолду көргеш: «Отка-пашка дүшпес болза, оол уругнуӊ орлан-шоваазы дээре болгай аан» — деп магадап чугаалажыр болган. Бир чамдыктары: «О-оо, Дотпаа ашактыӊ бо Демир-оол деп оглу алызы баргаш, кандыг-ла ажылгыр кижи болур болду. Кижиде бүдүш-ле бар болбазыкпе» — деп олурганнары база бар. Улуг улус чүвениӊ хөлүн кайын чазар ийик.
Ачам Сесерлигниӊ 7 чыл школазын дооскаш, улаштыр Кызылдыӊ көдээ ажыл-агыйның кадрлар белеткээр 1 дугаар механизация училищезинче өөренип кирип алган. Училищеге өөренгеш, делгем билигниӊ тракторист-механизатору мергежилди чедип алгаш, төрээн чери Сесерлиг суурга, 1959 чылдан эгелээш, трактористеп ажылдаан. Ооӊ соонда Демир-оол Дотпаа 1966 чылда Кызылдыӊ автошколазын дооскаш, «Саян» совхозтуӊ Сесерлиг салбырынга чолаачылай берген.
1974 чыл ачамның амыдыралынга эргилделиг болган. Ада-иези, дуржулгалыг малчыннар, пенсияже үнгеш, кадарып турганы кодан хоюн оглунга, кеннинге хүлээдип бергеннер. Хойжу арга-дуржулганы малчын бүрүзү күш-ажылы-биле чедип алыр дээрзин Демир-оол Салчакович биле өөнүӊ ишти Диизеӊмаа Маадыевна бүдүн кодан хойну хүлээнип алгаш, элээн каш чылдар эрткенде, билгеннер.
Авам, ачам Демир-оол Салчакович биле Диизеӊмаа Маадыевна Дотпаалар төрээн совхозу – «Саянга» дыка хөй малды өстүрүп, азырап бергеннер. Мурнакчы малчыннар ажылдап келген чылдарында үргүлчү бедик көргүзүглерлиг болуп, 100 хойга онааштыр 90-дан өрү хураганнарны ап келгеннер. Бир чылын 100 хойга 154 хураганны алган чери база бар. Бир хойдан ортумаа-биле 3 килограмм ажыг дүктү кыргып ап турган. Олар чижеглеп алырга, ниитизи-биле 20 ажыг чылдар дургузунда 15 муӊ хире хураганнарны өстүрүп, 84 тонна хире дүктү төрээн совхозунга бүдүрүп бергеннер. Шынап-ла, хойжу кижиниӊ ажылыныӊ түӊнели каракка көскү. Чыл бүрүде доруктурган хураганы, кыргып алган дүгү тодаргай сан-түӊнүг болур. Канчаар ажылдаанын, кежээ-кызымаан, арга-дуржулгалыын оон-на билип ап болур.
Ачам Д.С. Дотпаа «Улустарныӊ найыралы» орден-биле, Бүгү-эвилелдиӊ улус ажыл-агыйыныӊ делгелгезиниӊ алдын, мөӊгүн, хүлер медальдары-биле шаӊнаткан. «Тыва АССР-ниӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ алдарлыг ажылдакчызы» деп атка база төлептиг болган. Ол «Күш-ажылга шылгарал» деп медальдыӊ база эдилекчизи.
Авам, ачам 5 уругну төрүп, дөргүл-төрелдериниӊ 8 ажы-төлүн база бут кырынга тургусканнар. Ол дээш ававыс Диизеӊмаа Маадыевна «Иениӊ алдары» деп медаль-биле шаӊнаткан.
Амгы үеде ававыс, ачавыс хүндүлүг дыштанылгада орза-даа, боттарыныӊ хуу малын малдап, Биче Баян-Колда, Үш-Көжээде кыштаанда амыдырап-чурттап чоруурлар.
Хоочун хойжу Демир-оол Дотпааны чүгле хойдан тыртпактанып чоруур кижи деп бодаар болза, окта-ла шын эвес. Ол хөй-ниитиниӊ ажылынга база шыдаар шаа-биле киржип чоруур. Демир-оол Салчакович 30 чыл үзүктел чок көдээ, район советтеринге, Тыва Республиканыӊ Дээди Совединге улус депутады болуп чораан.
Ажык-чарлыг үе келирге, 1990 чылда, Тыва АССР-ниӊ Дээди Совединиӊ улус депутаттарыныӊ бир-ле дугаар болган чижилгелиг соӊгулдаларынга Демир-оол Салчакович Бии-Хем кожууннуӊ Өөктүӊ 93 дугаарлыг соӊгулда округундан 3 кордакчыныӊ аразындан тиилеп үнгеш, депутаттыӊ мандадын холунга алган.
«Тыва АССР-ниӊ Дээди Совединиӊ чедиги чыыжыныӊ эӊ бир дугаар болган шилилгелиг соӊгулдаларындан соӊгуттурган улус депутаттарыныӊ баштайгы сессияларынга айтырыгларны хандыр, салыптар, силиг, шевергин кылдыр кеттинген, назы ортузу чеде берген депутатты баштай малчын кылдыр безин бодаваан мен. Ооӊ соонда бичии болганда, таныжып алырывыска, Сесерлигде хой кадарып турар малчын Демир-оол Дотпаа болду» – деп, В.Ф. Чадамба «Төрээн черимге, төрел чонумга ынак мен» деп номунда сактып бижээн. Ол үениӊ улус депутаттары Тывага демократтыг тургузугну быжыглаарыныӊ база ону чорударыныӊ үндезиннерин чедип алыр дээш, канчаар-даа аажок улуг ажылды кылып чорутканнар.
1990 чылдыӊ декабрьда Дээди Советтиӊ үшкү сессиязынга күрүне бот-догуннаашкыныныӊ дугайында декларацияны хүлээп алган. Ону хүлээп алганы — Тываныӊ эрге-байдалынга улуг өскерилгелерни киирген. Оон бээр Тыва АССР эвес, Тыва Республика апарган. Ол байдал ынчангы улус депутаттарынга республиканыӊ чаа Конституциязын болгаш эрге-хоойлунуӊ өске-даа актыларын ажылдап кылырынга кол үндезин болган.
Эӊ ылаӊгыя бот-догуннаашкынныг, Үндезин Хоойлулуг республиканы тургузуп, быжыглаарынга бөдүүн малчын, депутат Демир-оол Салчаковичиниӊ киирген үлүг-хуузу улуг. Ол үениӊ улус депутаттарыныӊ ачызында Шагаа, Республика хүнү, Наадым дээн ышкаш национал байырлалдарывысты демдеглеп эрттирериниӊ талазы-биле тускай хоойлуларны, доктаалдарны хүлээп алган. Ооӊ-биле кады бистиӊ өгбелеривистиӊ уттундуруп бар чыткан чаагай чаӊчылдарын, ёзулалдарын, сүзүглелин, шажын-чүдүлгезин катап тургузарынга ол үениӊ улус депутаттары шиитпирлиг рольду ойнаан.
«Федеративтиг Керээге Тываныӊ өмүнээзинден ат салыр эргени Тыва АССР-ниӊ Дээди Совединиӊ шиитпири-биле Тыва Республиканыӊ Президентизи Ш.Д. Ооржакка, Тыва АССР-ниӊ Дээди Совединиӊ даргазы К.А. Бичелдейге, Тыва АССР-ниӊ улус депутаттары В.Е. Шестаковага, Д.С. Дотпаага, Б.-Д. Драапанга дааскан турган чүве. Ат салыышкыны Кремльге байырлыг байдалга эрткен. А аӊаа ийи солун чүүл болган: бирээде, ат салыр езулалдыӊ төгерик ширээзинге саадаан бистиӊ ол ширээ аайы-биле кожавыс болур Татарстанны Ф.М. Мухаметшин чааскаан төлээлеп келзе-даа, керээге ат салбаан; ийиде, бистиӊ беш төлээниӊ аразындан депутаттарым Д.С. Дотпаа биле Б.-У.Д. Драпаан ийи чаражы аажок, өӊгүр өӊнүг тыва хептиг Кремльге базып кирип келгеннер — олар дег солун «телесылдыстар» аӊаа турбаан, чурукка тырттырар янзы-бүрү дериг-херекселдерниӊ чырыткыланыы бистиӊ төлээлеривисти чайыннандырып-ла турган. Федеративтиг керээниӊ ужур-утказын төөгүчүлер амдыгаа дээр хандыр, чедир үнелеп шыдаваан. Керээ кончуг берге, будулгаазынныг болгаш үймээн үеде Россияныӊ улуг күрүне бооп, бүдүн-бүрүн артарыныӊ быжыг таваан салган ханы ужур-уткалыг төре-херээниӊ чугула бижии болган дээр болза, кандыг-даа хөөредиг чок, аӊаа киржип, ат салыр эргелиг болганымга кады киришкен эш-өөрүм-биле чоргаарланып чоруур бис» – деп, К.А. Бичелдей «Сай дашта сагыш-сеткил хонаштары» Амыдырал, кижи, өртемчей дугайында бодалдарым далайындан» деп номунда сактып бижээн.
1992 чылдыӊ мартта Москвага болган Федеративтиг Керээ чарарыныӊ байырлыг ёзулалынга Демир-оол Салчакович Дотпаа Кремльдиӊ Георгиев залынга байырлыг ат салыышкыныныӊ үезинде, Россия Федерациязыныӊ баштайгы Президентизи Б.Н. Ельцинниӊ мырыӊай чанынга турган. Демократтыг тургузугну быжыглаарыныӊ база ону чорударыныӊ үндезини ынчан салдынган.
Россияныӊ болгаш Тываныӊ төөгүлүг, политиктиг болгаш экономиктиг эде тургустунуушкунунга, бөдүүн малчын – Демир-оол Салчакович Дотпааныӊ киирген үлүг-хуузу аажок улуг.
Людмила БАЙКАРА, Тарлаг ортумак школазының башкызы.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №13 2025 чылдың апрель 10