Доңгак Хүрең Солдук уруу Мөңгүн-Тайга кожууннуң Тоолайлыг деп кадыр-кашпал хем унунга 1935 чылда чаяаттынып төрүттүнген. Авазы Хомушку Санчай Соорук уруу Эрги-Барлык чурттуг, шоолуг чугаакыр эвес, оожум-топтуг, мал-маганга ынак кижи чораан. Ачазы Доңгак Солдук Балчыңмай оглу уран шевер, дарганнаар, чазаныр, часпас адар аңчы, те, чуңма аңнап, ооң эъди, кежи-биле ажы-төлүн азырап, чемгерип, хепкерип өстүрген.
Ол чымчак ыяш — пөштен аптара, шулгуурга, элгиирге, бичии уруглар кавайы, ыяш оруннар, демирден аът дагазы, от кыскажы, эът эзер илбек, алгы-кештен идик, тон, бөрттер даарап, улустуң чагыын кылыр, кезээде чай-шөлээн чок чораан.
“Ачам черле хол куруг олурбас, шайлап олургаш безин, ширтек сырып олурар болгай. Өгнүң улуг ширтээн безин, үш-ле хүн сырып кааптар” — деп, Хүрең Солдуковна ачазының дугайында сактып чугаалаар. Ачазы сөөлзүредир чес, хола, мөңгүнден чараш кылыглар кылып, оозун чоок улузунга белекке бээр чораан. Тоолайлыгның хамык-ла эр кижилериниң аъттарының херекселдерин: эзер, чүген, колун, чиримин ол кылыр турган.
Ооң кылып каан чес, хүлер шыдыраазын улуг оглу Байдос ойнап чораан, оозун аажок камнаар, сейфке шыгжап алыр турган.
Солдук кырган-ачазының ус-дарган угун ачазы Доңгак Хеймер-оол Байдос оглу дөзеп алган. Даараныр шевер угу тос ажы-төлүнүң эң ортузунда турар уруу Хүрең Солдуковнада дүшкен болуп турар. Олар кайызы-даа Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчылары болганнар. Хүрең бичиизинде-ле кайгамчык эрес-кежээ, шевер болгаш, бодундан улуг акызы болгаш угбаларының база бодундан бичии ийи кыс, ийи оол дуңмаларының идик-хевин быжып, даарап берип чораан. Школага 11 харлыында өөренип кирген чылдагааны– идик-хеп даараар дээш чай чок чорааны.
Ол бир класска кирерде, чүске чедир санап, сөстерни номчуп билир турган. Мугур-Аксынга 7 класс дооскаш, 8 классты Бай-Тал школазынга өөренип кирген. Ооң өөренири чүгле 4-5 болгаш, номга ынаа кайгамчык кижи. Башкылары ону билир болгаш, үргүлчү номнар-биле шаңнаар чораан. Ол бичиизинде-ле А. Гайдарның “Горячий камень”, Н. Островскийниң “Каң канчап катканыл?”, М. Горькийниң “Ава” болгаш оон-даа хөй номнарны номчаан. Ынчангаш ол ала-чайгаар-ла Канскының ном-саң техникумун доозуп алган. Ол үеде Хову-Аксынга ном саңынга ажылдай берген.
Тыва кобальт даг-рудазының ажылдакчызы аныяк оол Серен Байырты-биле өг-бүле туткан. Байыртының төрел-уксаазы база кончуг ажыл-ишчи улус чораан. Ооң ачазы Салчак Намчыл Амыр-Сат оглу аныяанда Тывадан Тибет чедир кылаштап четкеш, элээн хөй чыл өөренгеш, лама башкы школазының бир-ле чадазын чедип алган кижи чүве. Ол Тибеттен чедип келгеш, 1925–1926 чылдарда аалдарга чалалгалар барып, чонга ном-судур номчуп берип чораан.
Ооң дугайын Көгел Мижитеевич сактып чугаалаар: “Дыка шыырак лама башкы, “Алдын Судурну” чаңгыс хүн иштинде номчуптар, а өске лама башкылар 2–3 хүн номчуур чораан”. Ынчан Шуй, Бай-Тал девискээринге чурттап чораан Ойдуп-Хүндү деп кижи чаңгыс уруу Серен-биле лама башкыны душтуруп, күдээ кылып алган. Кайызы-даа бүдүштүг, топтуг-томаанныг болгаш дыка таарышканнар. Олар өг-бүле тудуп чурттааш, алды ажы-төлдүг болганнар. Серенниң өөнүң ээзи Намчыл Амыр-Сат оглу 1938 чылда "бурганнай" берген. Алды ажы-төлүнүң улуу Оржумаа 10 харлыг, а эң бичези Бал-Доржу 2 айлыг турган.
Сөөлзүреди, кажан херечилел кылып эгелей бергенде, өлген кижиниң ат фамилиязынга документилер кылбас дээрге, уругларының херечилелдерин авазы Серен бодунуң адынга кылдыртып алган. Ынчангаш уругларының фамилиязы Серен апарган, ачазының Салчак Намчыл Амыр-Сатович деп ады шуут-ла чиде берген.
Байырты ол өг-бүлениң 3-кү оглу болуп, 1932 чылда төрүттүнген. Ол Шуй школазының 4-кү клазын 1945 чылда дооскаш, алдарлыг тракторист Чавыдактың салдары-биле техникага хандыкшып, “НАТИ” деп трактор септеп, ону мунуп өөренип алган. Чавыдактың ачызында бодунуң үе-чергези оолдар Дөңгүрак, Наажаң суглар-биле трактор башкарып, Шуйнуң, Тээлиниң, Дөң-Теректиң, Бай-Талдың ховуларынга чымыштыг ажылдап чорааннар. Ынчан оларның эң аныяа Байырты 14-ле харлыг турган.
Бир катап тракторунуң суу изий бээрге, капотту уг-биле ажыдыпкаш, изиг буска арнын чиртип, балыгланы бергени база уттундурбас сагындырыг болган. “Кара чажымдан кандыг ажылды кылбадым дээр” – деп бо-ла чугаалай бээр чораан. Ынчалза-даа ол өөредилгезин черле кагбас, кызымаа-биле чаңгыс-даа класска катап олурбаан. 7 класс дооскаш, хову-шөлдер чарып, трактористер-биле чоруп турда, 1951 чылда ону шеригже кыйгырткан. Үш чыл дургузунда шериглээш, 1954 чылда оон халажып келгеш, комсомолчу путёвка-биле Хову-Аксының тудуунче чорупкан. Тудугга ажылдавышаан, кежээки школага өөренип, чолаачы мергежилдиң документизин база чедип алгаш, 1957 чылда Бай-Тайганың МТС-ке чолаачылап эгелээн.
Бир катап “Мурнакчы” колхозтуң даргазы Кудурукпай Чүдекеевич Байыртыны келдирткен. Конторага чеде бээрге, дарга: “Колхозуңга кээп ажылдап көрем, эки ажылдыг чолаачыларның одуурунда кижи болдуң, МТС-тиң удуртукчузу-биле чугаалаштым, сени колхозка чолаачылап ажылдаарын чөпшээредип алдым” — дээн. Ол-ла хевээр Байырты колхозка чолаачылап ажылдай берген. Ону 1961 чылда колхоз даргазы Кызылдың механизация училищезинче өөредип чорудупкан. Ол 1964 чылда училищени доозупкаш чедип келирге, колхозка чаа садып эккелген ДТ-54 маркалыг тракторну хүлээдип берген. Ол тракторга бульдозер кожуп алгаш, чазын буга дөзүнүң суун ажыдар, күзүн дуглаар ажылдарны кылып, Бавыдайның оруун септеп, оңгул-чиңгилдерин эдип, аштап, дескилеп турган. Чайгы, кышкы үелерде Моолдуг Саяк, Бавыдай сыннарындан тудуг материалдарын бадырып, суурже сөөртүп чедирер ажылдар кылып турган. Байырты ол трактору-биле 9 чыл дургузунда техниказынга камныг, шудургу ажылдап келген. Ол социалистиг чарыштың 1973–1975 чылдарда тиилекчизи болуп, хөрек демдектери-биле база В.И. Ленинниң 100 чыл юбилей медалы-биле шаңнаткан.
Айыыл-халап карак чивеш аразында болур деп чоннуң чугаазының бадыткалы ышкаш, 1978 чылда шеригге турган оглу хенертен айыылга таварышкаш, амы-тынын оскунган. Ол-ла чылын, 1 ай безин четпээнде, өг-бүлениң башкарыкчызы ажы-төлүнүң хайыралыг адазы, кады чурттаан эжиниң чөленгиижи Байырты Хертекович машинага сиген чүдүрүп, ону быжыглап шарып тургаш, хендири үзүлгеш машина кырындан ок кадалып барып дүжүп, амы-тынындан чарылган. Чонга хүндүткелдиг аныяк ада 46 харлап тургаш, өске оранче чоруп, ооң ат-алдары, чонунга Сорунзалыг деп шолазы караңгы дүмбейже имистелип чиде берген. Уругларының эң бичези 2 харлыг турда, 8 ажы-төлүн өстүр азырап кижизидер улуг үүле 40 хар ажып чоруур аныяк ава Хүрең Солдуковнага таварышкан. Ол бүгү күжүн, тура-соруун демнештирип, чонун чоорган, хөйүн хөйлең бодап, оларны төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп, доруктуруп кижизиткен. Чеди-Хаан сылдыс дег, 7 оолду өстүрүп кижизидериниң нарын бергезин Хүрең Солдуковна көрген.
Ада чокта оолдар кижизидери ава кижиге эң берге херек. Эр көрүш, эр сорук, эр ёзу-биле бодаары, шиитпирлээри, ажып эртери – бо бүгү ада кижиниң ролюн негээр. Ынчангаш ада чок кижизидилге оолдарга нарын болуп, оларның чамдыызын тайып ужуп, даянып турар-даа чоруктарга чедирип чоруур. Ынчалза-даа олар ада-иезиниң изин базып, оруун уктап, ажыл-ишчи тура-соруун салбайн чоруурлар. Үш оглу дээди эртемниг, артканнары адазының соон салгаан чолаачы, механизаторлар болуп ажылдап чоруурлар. Улуг оглу Сергей авазының салдары-биле хөй номчуурунга, уран чүүлге хандыкшылдыг болуп өскен. Ол Кызылдың политехниктиг институдун дооскаш, Ак-Довурактың Тыва даг-дүгү комбинадынга инженер-механик болуп ажылдап, комбинат дүжерге, Ак-Довурак уруглар садынга хөгжүм башкылап ажылдап чораан. Эш-өөрү ону “Профессор” деп шолалаар чораан. Амгы үеде Сергей авазынга дузалажып, Шуй суурда мал-маган азырап ажылдап чоруур. Байлаңмаа биле Байлак Тээли болгаш Кызылдың эмнелгелеринде ажылдап чоруурлар.
Хүрең Солдуковна бүгү назынында ынак ажылы — ном саңынга бараалгап, хөй ажы-төлүн өстүрбүшаан, күрүнеге болгаш хөй-ниити ажылдарынга бараан болуп келгени дээш “Иениң алдары” орденниң бир, ийи, үш чергези болгаш хөй-хөй медальдарның эдилекчизи, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы болган. Шуйнуң ном саңын Хүрең Солдуковнаның ады-биле 2005 чылда ооң 70 харлаан юбилейинде адаан. Ол Шуйнуң болгаш Бай-Тайганың база Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
Тоолайлыгның чывар хаттыг агаар-бойдузунга дадыккан күш-ажылчы алдарлыг ие — Хүрең Солдуковна бодунуң 90-гы чылын уткуурунга белеткенмишаан, хөй чонунуң аразында чоргаар чурттап чоруур. Аңаа ам-даа узун назынны күзеп, 100 хар чедир улуг-чаагай ажыл- ижин уламчылап чоруурун күзээр-дир бис.
Ким-оол САРЫГ-ДОНГАК, Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
"Шын" №2 2024 чылдың январь 13
