Бо кижи ужурашкан, чугаалашкан дораан-на, сагыш-сеткили оларга чайгаар-ла таарзынып, чоок таныжып, харын-даа мырыңай эп-найыралдыг апаар улус бистиң аравыска чоргулаар. Чогум-на ындыг таварылга Республиканың хан солуп кудар станциязынга хөй чылдар дургузунда ажылдап келген хоочун трансфузиолог эмчи Владимир Сарыглар-биле болган.
Эрткен чайын Тываның кончуг чараш агаар-бойдустуг девискээри Тере-Хөл кожуунда эм-дом шынарлыг Тарыс аржаанга, хар-назыны элээн улгады-даа берген болза, бот-боттарынга хамаарылгазы аныяанда дег хевээр артканы даштындан-на илдең хоочуннар-биле кады Владимир Барышович дыштанып турган. Аарыг-аржыкка азы озал-ондакка таварышкан кижилерге дуза чедирер сагыш-сеткилдиг кижилер, донорлар хүннүң-не хан дужаап кээр эмнелге черинде ажылдап турар болгаш-ла ындыг боор оң, Владимир Барышович кижилерге дыка оваарымчалыг, эң ылаңгыя оларның ачы-буянныг хөөнүн дораан-на эскерип каар. Ол удаада база четтинчип алгаш, бот-боттарынга дузалажып, аржаанга кирип турар улуг назы-харлыг кижилер эмчиниң кичээнгейин хаара туда берген. Тайга-таскыл черде, чедери берге, орук-чирии кадыр-берт Тарыс аржаанга оларның чедип келгени безин, Владимир Барышовичини кайгаткан. Аржааннап келген кижилерге хоочуннарның эп-найыралдыг хамаарылгазын, оларның-биле эптиг-ээлдек чугаа-соодун база эмчи магадаан. Хоочуннарны чурукка болгаш видеога тырттырып алыксааш, олардан чөпшээредип алыр дээш, Владимир Барышович оларның-биле ужуражып чугаалажырга, угбай ону таныыр болган. Чүге дээрге Тываның кадык камгалалының хоочуну Светлана Оюновна хөй чылдар дургузунда фельдшер эмчи болуп ажылдап чораан. Владимир Барышович республиканың кадык камгалал сайыдының оралакчызы албан-дужаалга ажылдап турган үеде ооң хүлээп алыышкынынга ажыл аайы-биле кирип-даа турган. Светлана Оюновна ону сактып, “Кончуг-даа шыңгыы негелделиг ажылдап чорду- ңар” – деп-даа чугаалаан. Кайызы-даа эмчилер болгаш, Светлана Оюновна биле Владимир Барышович ам-на улам чоок таныжып ап, эмчи кижиниң ачы-буянныг белен эвес ажылының дугайында аржааннап турган хүннеринде мага хандыр хөөрешкеннер.
Светлана Оюновна биле Чыргал Доржуевичиниң хып дээн аныяк-чалыы назынында душчу бергени база онза солун төөгү. 1970 чылда солдат оол Чыргал Ооржак Горький биле Ленинград областарга ракета шериг кезектеринге Ада-чурт ССРЭ-ни камгалаар шериг албан-хүлээлгезин эрттирип турган. А чалыы чараш уруг Светлана Ойдуп Кызылдың медицина училищезинге өөренип турган. Ракетчик шериг херээнге бедик дайынчы чедиишкиннери дээш солдат Чыргалды төрээн чуртунче чанып дыштаныр кыска хуусаалыг шөлээ-биле шаңнаан. А студент уруг Светлана аалынче чанып бар чораан. Оларның салым-хуузу мындыг болган – Кызыл – Чадаана маршруттуг автобуска душчу бергеннер. Аныяк оол биле уруг душчу бергенде, кандыг ийик... Солдат Чыргал шериг херээн үзе тепкеш кээрге, студент Светлана медицина училищезин доозуптарга, аныяктар өг-бүле туткан. Светлана Оюновна Ойдуп биле Чыргал Доржуевич Ооржакка “Ынакшыл болгаш шынчы чорук” деп медальды тывысканы хөйнү херечилеп турар.
Светлана Ойдуповна чоннуң кадыының камгалалынга улуг үлүг-хуузун киирип, 50 чыл дургузунда ажылдаан. Ооң кызымак эмчи ажылын “Россия Федерациязының алдарлыг медицина ажылдакчызы” бедик хүндүлүг ат-биле демдеглээн.
Чыргал Доржуевичини амыдыралдың, ажыл-иштиң оруктары чайгаар-ла школага эдертип чедире берген деп чугаалап болур. Шериг албан-хүлээлгезинден халажып чанып кээрге, Чөөн-Хемчик районнуң комсомол райкому аныяк оолду иштики херектер килдизинче комсомолчу путевка-биле ажылдадып чоруткан. Назы четпээн уруглар-биле ажылдың инспектору албан-дужаалга иштики херектер килдизиниң удуртулгазы ону томуйлаан. Аңаа элээн каш чыл ажылдааш, иштики херектер органнарындан халашкаш, Хайыраканның сес чыл школазынга күш-ажыл болгаш күш-культура башкылай берген. Башкының ажылынга сагыш-сеткили тааржып, Кызылдың педагогика институдунуң филология факультединге 1973–1977 чылдарда өөренгеш, тыва дыл болгаш литература, национал школага орус дыл болгаш литература башкызының дипломун холга алган. Бодунуң эртем-билиин, амыдырал-чуртталгазының хөй кезиин башкының өөредилге-кижизидилге ажылынга тураскааткан. Чүгле Чадаананың 2 дугаар школазынга Чыргал Доржуевич дөртен чыл дургузунда башкылап ажылдаан, ол школаның директорунга ийи катап томуйлаткан. Ооң өөреникчилериниң аразындан Чөөн-Хемчик кожуунга болгаш бүгү республикага ат-сураа алгаан, Тываның хөгжүлдезинге боттарының күш-ажылын болгаш эртем билиин киирген кижилер эвээш эвес. Хоочун башкы Чыргал Доржуевич Ооржакка “Россия Федерациязының Улус өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы” атты тывысканы аныяк-өскенни өөредип-кижизидеринге киирген ооң улуг үлүг-хуузунуң херечизи.
Светлана Ойдуповна биле Чыргал Доржуевичиниң оглу Назар Чыргалович юрист эртемниг хууда сайгарлыкчы. Ооң оглу Чиңгис Омскунуң шериг университедин дооскан улуг лейтенант, шеригниң тускай харылзаа албанының кадржаан офицери.
Чыргал Доржуевич бо чылдың ноябрь айда 74 харлаар. Ынчалза-даа ооң кадыкшылы быжыг, адак-бышкаа чиик, ал-боду омак-сергек. Ол ам-даа башкылап ажылдавышаан – тыва национал хүрештиң тренер башкызы.
Эм-дом шынарлыг Тарыс аржаанга мындыг онзагай хоочуннарга эмчи Владимир Сарыглар ужуражып, оларның-биле эп-найыралдыг апарган-дыр.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
"Шын" солун, 07.10.2023ч, №76
