Январь 9-та К.Б. Ондар аттыг тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвүнге чаңчыл ёзугаар Шагаа бүдүүзүнде албан кылыр база бир ханы уткалыг «муңгаш чарары» деп ёзулал болгаш тоол ыдар мөөрей болуп эрткен.
МУҢГАШ ЧАРЫЛДЫ, ЧЫЛ БАЖЫ КЕЛДИ!
Бо уттундуруп бар чыткан ёзулалды Тывага 2016 чылдан тура чорудуп эгелээн боорга ындыг бе, чамдык улус ону чаа ёзулал деп бодап турар. Херек кырында, шаг шаандан тура, өгбелеривистиң Шагааның бүдүү хүнүнде кылып чорааны эң-не кол ёзулалы болуп турар. Ооң утказы – үнүп орар чылдың оруун муңгаштаан багай күштерни тиилээринге дузалаары, үнүп орар чылда чер-делегей кырынга чүгле амыр-тайбың доктаап, амылыг амытаннарга аас-кежикти, чедиишкиннерни кыйгырары.
Ёзулалды аалдың эң-не улуг назылыг кижизиниң өөнге чыглып алгаш, инектиң азы хойнуң дөңмек сөөгүн хайындыргаш, ооң эъдин чыылганнарга үлештирген соонда, эр улус чараштыр хемдээн сөөктүң чилиин уштундур чара шаап, “Муңгаш чарылды, чыл бажы келди!” –деп, курайлап шупту келген улуска чилигни үлээр турган.
Бо удаада муңгаш чарар хүлээлге Тываның улустуң хөөмейжизи Андрей Монгушка таварышкан. Ол Тыва үндезин культура төвүнүң хөгжүмчүлери-биле белеткеп алганы чилиглиг сөөктү сцена кырынга чара шавар бетинде, “Чөп бе, буруу бе?” – деп, үш удаа чыылганнардан айтырган. Харыызынга, ийи удаа, “Буруу-буруу”– деп, чыылганнар харыылаан. Үш дугаарында, “Чөп-чөп!”– дээн соонда, ам-на дөңмек сөөгүнүң чилиин уштундур чара шапкаш, чаңчыл аайы-биле чыылганнарга чаңгыс-даа кижи арттырбайн, үлештирген.
"Бо ханы уткалыг ёзулалды бистиң төп чылдың-на эрттирип турар. Өске чылдарда хүндүткелдиг акывыс, Тываның улустуң хөөмейжизи Кайгал-оол Ховалыг кылып турда, көрген мен. Бодум бир дугаар муңгаш чарарынга кириштим. Дыка-ла сүрээденчиг, девиденчиг болду. Үш дугаар каккаш, ам-на муңгашты чарып, сөөктүң чилиин уштуп, чонга үлештирдивис" — деп, сураглыг хөөмейжи кончуг уткалыг ёзулалды чорудар ыдык хүлээлгезин күүседир дээш, девидээнин чажырбайн чугаалады.
“Бо ёзулалды бистиң өгбевис Көгелдей Сааядан билип алганывыс болгаш Цэнгэл сумузунда чурттап чоруур тываларывыс, Иштики Кыдатта Синьцзян-Уйгур автономнуг районнуӊ девискээринде тываларның ам-даа сагып чорууру биске үлегер болган. Оон аңгыда, база бир чараш ёзулал дугайында билип алган бис. Ол болза Шагааның бирги хүнүнде өжүн эъдин өштүү-биле үлежип чиири. Шаг чаазы Шагаа дүжүп келгенде, кижи бүрүзү эки күзээшкиннерлиг, үнүп келген чылда шупту чүве эки болзун дээш, өш-өжээн чок чурттаары-биле, бактажып чораан өштүг кижини өжүн эъдин үлежип чииринче аалынче чалап, эптежиринче кыйгырары” – деп, Тыва үндезин культура төвүнүң директору, Тываның улустуң хөөмейжизи Игорь Көшкендей чугаалаан.
Шак мындыг өгбелеривистиң ханы уткалыг ёзу-чаңчылдарын сагып, салгалдан салгалче дамчыдар сорулгалыг ажылды Тываның үндезин культура төвүнүң чорудуп турарын деткип, чыылганнар чилигни үлежип чиггеш, амырап тараан.
ТОЗАН ТОС ТООЛЧУНУҢ МАРГЫЖЫ
“Шыяан ам! Тениң дагыр мыйызы дээрге шаштыгып, тевениң чолдак кудуруу черге дөжелип турар шагда болган-даа чүвең иргин. Бестиг-Кара аксынга, белдир шыгының ортузунга тозан тос тоолчулар чыглып келген чүвең иргин. Чер-черден чыглып келген чечен-мерген тоолчулар: “Тоолдарның баштыңы кымыл? Тоолдарның эгези кандыг тоолул?”– деп маргыжа-даа берген чүвең иргин...” – дээш эгелээн тоолун сураглыг хөөмейжи Андрей Монгуш кончуг ыяңгылыг аялганы игилинге ойнап ора, ыда бээрге, ол хүн залга олурган көрүкчүлер тыныжын тыртып, шип-шимээн апарган дыңнап, тоол оранынче шымныгып кире берген органнар...
Тоол ыдар мөөрей ынчаар эгелээн. Бо удаада мөөрейге алды шаа кижи киришкен. Оларның бирээзи ыраккы Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксындан келген 75 харлыг хүндүлүг тоолчу Кара-кыс Донгак “Тоолду чүге чажырбазыл?” деп тоолун ыдып берген:
– Бо тоолду мээң авам ыдып чораан. Ооң кол утказы, бир аалдың күдээзи үш тоол билир турган. Ону тоолдап бээрин улус дилээрге, ытпайн баар. Ынчан ол үш тоолдуң ээлери хомудап, хорадап, бисти ытпайн барды дижип, ол тоолчуга бак сагыш күзеп, килеңнеп турда, өгнүң бичии уруу өттүр көөр салым-чаяанныг болгаш, ол тоол ээлериниң чугаазын дыңнааш, честезин камгалап каар... Тоолчу кижи тоолун чажырып, ытпас болза, ол тоолун уттуп ап болур, тоол боду ол кижиден ырай берип болур. Черле ынчаш, тоолдар дыңнап өскен уруглар ындындан угаанныг, эки-бакты ылгап билир кылдыр өзер боор. Тыва улустуң аас чогаалының бир хевири – тоолдар өөредиглиг, угаадыглыг, уруг-дарыгның кижизидилгезинге ролю кончуг улуг. Мындыг мөөрейлерни ам-даа удаа-дараа эрттирип турар болза, дыка-ла ажыктыг болур ийик– деп, Кара-кыс Сүрүңовна чугаалады.
Бичиизинден тура авазының тоолдаарын дыңнап өскеш, улгадып келгеш, боду ол-ла тоолдарын ажы-төлүнге ыдып, салгалдан салгалче ону дамчыдып бээр сорулга-биле Кара-кыс Донгак янзы-бүрү мөөрейлерге киржип, тоол ыдар чаагай чаңчылды чон аразынга нептередиринге улуг үлүг-хуузун киириштирип чоруур.
“Чогум тоол ыдар улус колдуу эр улус болур. Авам боду чүгле биске тоол ыдып чораан. Сураглыг херээжен тоолчулар дугайында черле дыңнаваан мен. Ындыг-даа болза, Шуйга сураглыг херээжен тоолчу чурттап чораан деп Тываның эртемденнери чугаалаан. Ам бодум Мугур-Аксында Чанчы-Хөө Ооржак аттыг ном саңынга күзелдиг уругларны чыып, оларны тоол ыдарынга өөредип эгелээр деп бодап алган мен” – деп, Мөңгүн-Тайганың тоолчузу Кара-кыс Донгак мурнунда салган сорулгазын чугаалады.
Тоол ыдар мөөрейниң база бир киржикчизи ыраккы Бай-Тайгада малчыннап чоруур Сергей Чөвээ бодунуң чогаадып алган тоолун чыылганнарга ыдып берген. Ол орус-тыва чогаалчыларның тоолдарын барык шуптузун номчуп өскенин чугаалааш, төрүттүнгенинден бээр үш-ле хонган хөөмей дугайында тоолун игилге үдеп ора, хөөмейлевишаан, ыдып берген.
“Тоол ыдар мөөрей өске мөөрейлерден бир аңгы. Тоолду ыдып турар үеде оон-моон оран-таңды ээлери чыглып келгеш, таалап дыңнаар. Тоол ыдып турар оран-саваның иштинге бир-ле хуулгаазын күчү-күш сиңген тускай байдал туруптар” – деп, Тываның улустуң хөөмейжизи, тоол ыдыкчызы Андрей Монгуш ол хүн мөөрей эгелевээнде чугаалап турган. Шанап-ла, ооң чугаалааны дег, тоолчулар тоолун ыда бээрге, муңгак кижиниң караандан чаш сыстып бадып, кадыг кижиниң арны частып олурган.
Төнчүзүнде, тоол ыдыкчыларынга четтиргенин илередип, Тыва үндезин культура төвүнүң мурнундан Игорь Көшкендей өөрүп четтириишкин бижии болгаш хол белээн сунуп, ак чолдуг Шагаа уткуштур кижи бүрүзүнге эки күзээшкиннерни кылган.
А тозан тос тоолчунуң маргыжы чүнүң-биле доозулганын сураглыг хөөмейжи Андрей Монгушту чалап алгаш, тоолун ыдып бээрин дилээш, билип алыр силер, хүндүлүг номчукчу.
К. МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №11 2024 чылдың февраль 14
