Бир катап Улуг-Хая совхозтуң төвү Хайыракан суурга ажыл-агый аайы-биле ол совхозтуң директору Начын-оол Донгакович Балчый-оолдуң опыт-дуржулгазын өөренип четкен мен. Ынчан мен Таңдының “Коммунизмниң херели” совхозка партком секретары болуп ажылдап тургаш, совхоз директорунуң хүлээлгезин түр када күүседип эгелеп турган үем.
Совхозтуң хүндүлүг хоочуннарынга директорунуң хамаарылгазы кончуг камныг, сагыш човаачал дарга болган. Ажыл-агый-биле танышканым соонда, бир мурнакчы малчын Александр Хапык-оолдуң коданынга келдивис. Аалының ишти Наталья Тюлюшовна чазык, өөрүшкүлүг уткуп, бажыңынче чалап, шай суксунунда-ла барды. Аалдың эр ээзи Александр Кыргысович-биле хөөрежип, шайлап олурувуста авазы деп шевергин, эрестии сүргей, муңгаранчыг чугаакыр кадай кижи кирип келгеш, мендилешкеш, менде-ле келди. Мээң ады-сывымны, кайда-чүнү кылып чоруурумну сонуургап, аймак-төөгүмнү айтырып, төдү дыңнааш, оожургады.
Оюн уктуг деп чүвени чугаа аразындан илип алгаш, өөрүшкүлүү кончуг чугаалап эгеледи. “Мээң күдээм оюн уктуг, Туран хоорайга чурттап чораан, Улуг-Хемниң бир билдингир даргазы Кызылбайның уругларының адазы” – диди. Мен ыыт чок олургаш, чугаалап эгеледим. “Ол дээрге мээң ачамның кады төрээн дуңмазы, мен ол өгге өзүп келген мен” – дидим. Мени куспактап, чыттап шаг болду.
Бүрүмаа Түлүш Лопсан уруу Улуг-Хемниң Эъжимге 1922 чылда төрүттүнген. Бичии чажындан ажылгыр-кежээ, топтуг мөзү-шынарлыг, чону-биле кожа-хелбээ чурттап чораан. Бүрүмааның адазы фронтуга малын, аъттарын белекке чорудуп турганын, ылаңгыя тыва эки турачыларның командири капитан Кечил-оол Түлүш Өдең-Шөл чайлаанга бо-ла төрелдеп кээр, чоок-кавының аалдарының уруглары-биле дыштанып чораанын эки сактып, төөгүлеп берип чораан.
Бүрүмаа Лопсан уруу саанчы кижиниң кадыг-берге чымыштыг ажылы – хүннүң-не 25-30 баш инекти хол-биле саар, оларны суггарар, өдээн аштаар турган. Сөөлзүредир совхоз директору турган Виктор Николаевич Винниковтуң шудургу чоруу-биле бистиң фермага чаа инек саар аппараттарны салып, саанчыларның ажылын чиигедип, саалда аппараттарын ажыглаарын өөредип эгелээн. Ону бо угбавыс дораан өөрени шаап алгаш, аныяктардан шалыпкын болганын кады ажылдап чораан эштери магадап чугаалаар.
Чаңгыс чер-чурттуглары Бүрүмаа Түлүш Лопсан уруунуң кижизиг чоруун үнелеп, чоргаарланып чоруурлар. Ынчанмайн канчаар, ол совхоз көвей адырларлыг ажыл-агыйлыг, тарамык салбырларлыг турган. Улуг-Хемниң оң-солагай чарыында малчыннарлыг, ферма, огород, ногаа өстүрген Тыва АССР-де эң-не мурнакчы, алдарлыг кончуг бай совхоз турган.
Бүрүмаа Лопсановна саанчылап, өөнүң ээзи ферманың инээн кадарып чорааннар. Оон малчыннааш хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, улаштыр ажылын кагбайн чорааннар.
Күш-ажылга дадыккан болгаш бодунуң уруг-дарыын эртем-билигге чедирип алганнар. Улуг оглу ада-иезиниң изин базып малчыннап, кодан хоюн хүлээп алгаш, республикада мурнакчы малчыннарның одуруунче кирген, ада-иезиниң адын сыкпаан.
Бо өгбелеривистиң кады кожа ажылдап чораан эш-өөрү: Мижит-Доржу, Сергей Шактар, Шөмбүл, Сарыг Самдан. Оларның алдарлыг Чээнек, Калбак-Хады баары, Сенек, Ийи-Тал, Эъжим бажы чиндиңнээш, Ыргайты, Ак-Көжээ ынаар чайлагларын магадап ханмас.
Ол ышкаш малчыннар Чамбал Александр, Ооржак Биче-Бут, Допуй-оолдар, Тыва АССР-ниң алдарлыг тевежизи Иргек Кызыл-оол, Арыг-Бажы салбырдан Хаптыг-оол Көк- оол мурнакчы малчын Бүрүмаа Лопсановна-биле эгин-кожа, арга-сүмезин солчуп чурттап, ажылдап чорааннар.
1966 чылда Бүрүмаа Түлүш Лопсан уруунга шудургу күш-ажылы дээш Күш-ажылдың Кызыл Тук орденин тывыскан. Тыва АССР-ниң мал ажылының алдарлыг ажылдакчызы, хөй шаңналдарның эдилекчизи, СЭКП Тыва обкомунуң Пленум кежигүнү, Тыва АССР-ниң Президиумунуң Хүндүлел бижии-биле шаңнадып, аныяктарның дагдыныкчызы чораан кырган-ава бо чылын мугур 100 харлаар турган.
Улуг өгбевис үргүлчү-ле “Күш-ажылга ынак, шудургу болуңар” деп чагыыр чораан. Бүрүмаа кырган-авай назылай-даа бергеш, бичии чаш уругларын кижизидип, карактажып чораан. Аныяандан ус-шевер болгаш анаа черле олурбас, бир-ле чүүлдү бышкан-даараан, дүктү ээрген, алгы-кешти эттээн турар. Номчуттунарда карак шили кетпес, элээн ыракта бижикти номчуп кааптар. “Шын”, “Тувинская правда” солуннарны номчааш, бодунуң үнелелин ыяап бээр. Ол чечен-мерген, ырлаза – ырлаар, кожамыктаар ажык чаңныг кырган- авай. Уруг-дарыынга, төрел аймаанга болгаш чонунга арга-сүмезин, чагыын берип, чоргаар чурттап чораанынга чаңгыс чер-чурттуглары чоргаарланып, сактып чоруурлар.
Ооң салгалдары Тывавыстың төлептиг эртем-билиглиг, ат-алдарлыг кадрлары бооп чурттап, көвей санныг чаштарны бодарадып, кижизидип, өстүрүп чоруурлар.
Күш-ажылдың хоочуну, алдарлыг малчын, хөй-хөй орден-медальдарның эдилекчизи кырган-авага мөгейдим.
/ Борис БАЛЧИЙ-ООЛ,
ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, Күрүне албанының хоочуну, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.