Улгады берген бир херээженниң телефонунче банк ажылдакчызы мен деп, бир кижи долгап келген: «Банкыда агар саныңарда акшаңарны дүрген өскээр шилчитпес болзуңарза, бузурукчуларга шупту акшаңарны алзыптарының айыылы бар-дыр. Куруг каар чыгыы апарган-дыр силер – дээш, кырган-аваның дүвүрээнин ажыглап, кайнаар, кандыг банкыже шилчидерин тодаргай айтып берип тургаш, оптуг “банк ажылдакчызы” 1 сая рубльди бодунуң агар санынче шилчиттирип алган. Үр-даа болбаанда, бүзүрээчел кырган-аваже ол-ла кижи катап долгап келгеш, “Ам, ол-ла бузурукчулар квартираңарны садар деп барган-дыр. Оларны мурнапкаш, дүрген садар болзуңарза эки. Оон башка чурттаар оран-сава чок артып каар силер, далажыңар. Бис дузалажып болур бис, чөпшээрежир болзуңарза. Саттынганындан кирген акшаны демги чаа агар саныңарже шилчидиптер бис” – деп, девидедип долгааш, кырганның квартиразын садарынга кончуг дүрген “дузалажыпкан”. Хөөкүй кырган-ава 5 сая рубльга квартиразын садып чорудупкан. Түңнелинде – каш чыл дургузунда чыып алган пенсия акшазы-даа, квартиразы-даа чок арткан.
Шак мындыг хевирлиг чижектерни хөйнү киирип тургаш, интернет болгаш телефон дамчыштыр улус мөлчүүр чоруктуң көвүдеп турарының дугайында ТР-ниң ИХЯ-га август 21-де болган парлалга конференциязынга чугаалашкан.
Аңаа ТР-ниң ИХЯ-ның Кеземче херээ истээр эргелелиниң начальнигиниң хүлээлгезин күүседип турар полицияның майору Артыш Окпан-оол 2022 чылдың 7 айының дургузунда Тывага 490 бузурукчу кем-херек үүлгедиишкини демдеглеттинген турган болза, бо чылын 385 чедир эвээжээн. Оларның 2022 чылда — 136, а 2023 чылда — 147-зин илередип тыпканын дыңнаткан.
— Ындыг турбуже, когаралдыг кезээ өзүп турар: 2022 чылда – 30 сая рубль болган болза, 2023 чылда 7 айның түңнели-биле 51 саядан хөй рубль четкен. Бир эвес, эрткен чылдарда интернет болгаш телефон дамчыштыр бузурукчуларның мегезинге колдуунда улуг назылыг чурттакчылар алзыптар турган болза, сөөлгү үеде эр-херээжен дивес, назы-хары-даа хамаан чок, оларның аразында аныяктар база хөйү-биле мөлчүдүп турар апарган. Оон аңгыда ол бузурукчулар улус мөлчүүр талазы-биле мергежип бар чыдары, телефон дамчыштыр чугаалажып тура, кижилерниң аажы-чаңын кончуг эки билип апкаш, кайы талазынче ыйыдарын часпас, кончуг мергежээн психологтар дээрзин полиция ажылдакчылары эскерип турар.
Интернет болгаш телефон дамчыштыр улус мөлчүүр бузурукчулар хөй кезиинде банк, эрге-хоойлу органнарының ажылдакчылары бис деп долгап турарлар. Ылаңгыя хамаатыларның кичээнгейинге, эрге-хоойлу ажылдакчылары кажан-даа телефон, интернет дамчыштыр хамаатыларның хууда документилеринде айыттынган медээлерин айтырып, ажыл чорутпайн турар. А банк ажылдакчылары клиентиниң хууда акша шилчип турар картазының реквизиттерин телефон дамчыштыр кажан-даа айтырбас дээрзин катап база дыңнадып тур бис – деп, полицияның майору Артыш Эрес-оолович чугаалады.
Ол ышкаш телефон азы янзы-бүрү мессенджерлер таварыштыр сезинчиг медээ келген болза, ол албан черинче долгааш, шын-мегезин ылавылап айтырып, чалгааравайн тодарадып алыры чугула деп, ол сүмеледи.
Чүге дээрге, интернетте дыка хөй банкыларның болгаш өске-даа албан черлериниң сайтыларын өттүндүр кылган меге сайтылар бар. Ында телефоннары безин дөмей болур. Кичээнгейлиг хынай бээрге, эскертинмес бир-ле черде артык үжүк азы бижик демдээ салып кааны билдине бээр. Хамаатыларның хөй кезии ону херекке албайн, серемчи чогу-биле шак ындыг сайтыларже киргеш, бодунуң дугайында допчу медээни, банкыдан акша шилчиир карточказының дугаарындан бээр бижип, дамчыдып бериптерге, бир-ле айтыгже (ссылкаже) киргеш, бадыткал кылырын дилээр. Ооң соонда, капсырылга ажыдып алырын база негээр. Кажан билдинмес капсырылганы ажыдыптарга, акша шилчиир карточкаңарга бар-ла турган бүгү акшаңарны ынчан куругладыр алгаш баар. Ылаңгыя шак мындыг таварылгаларга инвестиция талазы-биле орулгалыг акша ажылдап алыксаан улус хөй таваржып, мегеледип турарын база тайылбырлаан.
Болган парлалга конференциязынга чоокта чаа Тывага база бир бузурукчу кем-херек үүлгедиишкин илереткенин дыңнаткан. Ол херекке Томскының чурттакчызы киржип, курьерниң хүлээлгезин күүседип тургаш, туттурган. Шак ындыг “аян-чоруун” ол кижи Красноярск край, Хакасиядан уламчылааш, Тываның девискээринге туттурган болуп турар. Ындыг улус боттары-даа билбейн, бузурукчу кем-херек үүлгедиишкинин организастап турар “куратор” деп улустуң сүлчээзинге алзыпкан кижилер дээрзи база илереп турар. Бо талазы-биле истелге уламчылап турар.
А үстүнде киирген чижекти алгаш көөрге, кырган-авага чоок кижилери дузалажыр, сүме кадар турган. Улуг назылыг улузу-биле доктаамал харылзажып, оларның кандыг чурттап турарын ажы-төлү, төрелдери өйлеп-өйлеп айтырып турган болза, бүзүрээчел кырган- ава олар-биле кончуг дүрген харылзашкаш, акшазын-даа, квартиразын-даа алыспас турган ийик. Ынчангаш, кандыг-даа таварылгада улуг назылыг улузу-биле харылзааны үспес болза эки.
Оон аңгыда бузурукчуларның эң-не идепкейлиг улус мөлчүүр үези – школаже белеткел сезону. Уруг-дарыын чаа өөредилге чылынче белеткээрде, акша-көпеекке чединмейн баргаш, оон- моон чээли алыр аргазын дилеп, интернетте бүдер- бүтпес меге сайтыларда мөлчүкчүлер аспаанче бо-ла кире бээр. Ынчангаш, катап база серемчилелдиг болурун чурттакчы чонга сагындырары артык эвес.
Кичээнгейлиг! Бузурукчуларның хөй ажыглап турар капсырылгаларын полиция ажылдакчыларының айытканы ёзугаар бээр салдывыс:
RustDesk, RuDesktop
Remote Desktop
Rosstreidkod
AnyDesk
Biz Dacmon болгаш өске-даа программалар, “антивирустар” хамааржыр.
Халас быштак чүгле какпада дээрзин утпаза чогуур.
Карина МОНГУШ.
ТР-ниң ИХЯ-ның парлалга албанының чуруу.
"Шын" №62, 2023 чылдың август 23