«Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» федералдыг төлевилел 2019 чылда РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң айыткалы-биле эгезин салган. Ук төлевилелдиң ачызында дыка хөй хоорай, суурларда чаа-чаа чаагайжыдылга тудуглары немешкен. Россияның девискээринде турар муниципалитеттерни сайзырадырынга чаа идигни бээри төлевилелдиң кол сорулгазы.
«Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» федералдыг төлевилел 2030 чылга чедир чурттуң хоорай, суурларының чаагайжыдылгазын бир чартык катап экижидиптер дээрзи планда көрдүнген.
Ук төлевилелдиң ачызында хөй-ниити чыглыр, дыштаныр девискээрлер, сесерликтер, бичии уруглар ойнаар база спортчу шөлчүгештер, хемнер эриктери хевир кирип турар. «Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» федералдыг төлевилелдиң деткимчезин онлайн бадылаашкынга эң-не хөй үн алган төлевилелдер алыр. Ол дээрге-ле хоорай, суурларның чаагайжыдылгазы, хөгжүлдези чоннуң холунда дээрзиниң херечизи-дир. Россияның 14 хардан өрү назылыг хамааты бүрүзү чылда чаңгыс катап онлайн бадылаашкынга киржип, соңгуур эргелиг.
Келир 2024 чылда төлевилелдиң деткимчезин алыр хоорай, суурларны 2023 чылдың апрель 15-тен май 31-ге чедир ачы-дуза порталын (Госуслуги) таварыштыр онлайн бадылаар.
Тываның 19 кожууну бо хүннерде бадылаашкынга идепкейлиг киржип турар. Кожуун бүрүзүнде каш-даа төлевилел бар. Ниитизи-биле бо хүнге чедир Тывадан 62637 кижи бадылаашкынга киришкен. Хамааты бүрүзү бодунуң төрээн азы чурттап турар чериниң төлевилели дээш соңгаан дээрзи билдингир.
Тыва Республиканың төлээзи соңгаар азы даштыкыда-даа чурттап чоруур болза, бодунуң төрээн чериниң сайзыралы дээш үнүн берип, бадылаашкынга суурунуң чаагайжыдылгазы дээш соңгуур эргелиг.
Каа-Хем кожуундан эрткен чылын 3, а бо чылын 2 төлевилел киржип турар. Бирги төлевилел, кожууннуң төвү Сарыг-Сеп суурнуң кол кудумчузунда хөй чон чыглыр черге мөргүл барабанын тургузары.
Сагыш-сеткилди багай бодалдардан арыглааш, оожургалды бээр, йөрээл доктаадыр мандала болур. Девискээрге бүрүнү-биле плитка чаткаш, долгандыр узун сандайлар, сайгылгааннар кылыры көрдүнген. Ук төлевилел дээш бо хүнге чедир 2222 кижи үнүн берген.
Ийи дугаарында, Кундустуг сумузунуң Центральная кудумчузунда хөй-ниити девискээрин чаагайжыдары. Бо шөлдүң ниити хемчээли – 1587 дөрбелчин метр. Кундустугжулар бо шөлге хостуг үезинде чыглыр, агаарлаар, ажы-төлүн ойнадыр. Суур чергелиг маргылдаалар-даа, байырлалдар-даа бо шөлге болуп эртип турар. Май 18-ке чедир 1529 кижи бо төлевилел дээш үнүн берген. Кундустугжулар Сарыг-Септиң чурттакчыларынга көөрде, саны эвээш-даа болза, тыва улустуң «Мөгениң майыы кадырык» дээри дег, майның 31-ге чедир бадылап, өске черде чурттап чоруур чаңгыс чер чурттугларын, эш-өөрүн эвилелдептер болза, тиилеп алырының магадылалы бар.
Бир эвес бадылаашкынга хөй үн аптар болза, келир 2024 чылда «Чурттаарынга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» федералдыг төлевилелдиң акшаландырыышкыны-биле күзээни дег, дыштаныр черлиг апаарлар.
Таңды кожуун база бо чылын ийи төлевилели-биле онлайн бадылаашкында киржип турар. Бирээзи, Дүрген суурнуң төвүнге эрткен-дүшкен аян-чорукчулар болгаш сумунуң бодунуң чурттакчыларының-даа дыштаныр шөлчүгежин чаагайжыдары. Төлевилел езугаар алырга, аңаа дыштанып олурар узун сандайлар, бок октаар савалар, сайгылгааннар, ногаанчыдылга көрдүнген. Бир онзагай чүүл болза, бо девискээрниң чанында бичии уруглар ойнаар шөлчүгеш-даа, элээди спортчуларның тренировкалаар дериг-херекселдери-биле чүмнеттинген шөл-даа ырак эвесте. Эң-не кол чүүл – ук девискээр чайгы үеде ногаан шыктыг. Бо төлевилел дээш амдыызында 1981 кижи үнүн берген.
Ийиги төлевилел болза, Балгазын сумузунуң төвүнге дыштаныр черге сайгылгааннар, бок октаар савалар болгаш чадаң ыяштар олуртуру көрдүнген. Аңаа чугаалажып олурар тыва кидис өг хевирлиг чаглак база турары планда көрдүнген. Шак бо дыштаныр чер дээш амдыызында 545 хамааты бадылаан.
Май 31-ге чедир санныг хонуктар арткан. Кайы төлевилел эң-не хөй үннү ап, келир чылын акшаландырыышкынны алыры ам-даа билдинмес. Төрээн чериңерниң хөгжүлдези силерниң холуңарда дээрзин утпаңар, чаңгыс чер чурттуглар!
/ Айдың ОНДАР.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
"Шын" №36 2023 чылдың май 20
