Өрегелиг өглүг, өремелиг шайлыг... Тыва төл миннип кээрге-ле, ада-иезиниң өө, авазының шай соктаан согаажының даажы, ачазының мал-маганын аайлап, үне-кире кылаштап турары, сагган инек сүдүнүң тааланчыг аялгазы азы кожазында кадайларның инээн саап үндүрүпкеш, авазының өөнге чыглып, шайлап, хөөрежип олурары...
Оттуп кээрге, ачазы одун салып, иштин-даштын аар-саар ажылдарын кылган. Авазы эртенги чемин кылгаш, школаже өөренип чоруур ажы-төлүн оттуруп, кыс уругларының ужу-бажын өрүп, кедер хевиниң арыг-силиин хынап, чемин каап бергеш, ажылдап чоруптар. Ада-иези кежээ ажылындан кээрге, уруг-дарыы бажың ажылында хүлээлгелерин күүседип каан болур...
Орай дүнеге чедир телефон көрүп чытканындан оттуп чадап чыдар ажы-төлүн селбереңнедир тургуза шапкылааш, шал-бул хепкергеш, өрээл долу ойнаарактарга илдигип, барып ушку дег маңнавышаан, үне халааш, озалдай-озалдай уруглар садынче, школаже уругларын чедирип чоруп каар. Шанактыг, коляскалыы-даа бар, машина-даа мунганнары бар. Орук ара телефондан ажылында чүү болуп турарын дыңнап, көре кааптар. Адырам, дарга чүү деп каан эвес?.. Канчап четтигерил?.. «Алло! Кайда сен?.. Че, чайым чогул. Машина мунуп чор мен... Ажыл соонда...»
Бистиң, амгы үениң өг-бүле тудуп чурттап чоруур аныяктарының, оларның ада-иезиниң болгаш кырган-ава, кырган-ачаларының, амыдыралындан чаа үнүп келген хүннүң чаңгыс эртениниң үш аңгы чурумалы. Үш салгал – үш янзы мөзү-бүдүш, үш аңгы амыдыралче көрүш. Эртем-техниканың депшилгелиг сайзыраңгай үези-биле кады кижилерниң мээ-медерели өскерлип, өг-бүлелерниң үнелелдери, салгал дамчаан чаагай чаңчылдары бир янзы апарган.
Мен бичии турумда, дуңмаларын өглеп-баштаар дээш, авам, ачам сугнуң канчаар белеткенип турары сагыжымда артып калган. Авам бир-ийи дуңмазын эдертипкеш, Саян ажыр «өг ишти» садар дээш чоруп каар. Ачам аптаразын чазаар. Болу бээрге, чараштыр будуп, угулзалааш, кырындан лак-биле кылайтыр чаап каар. Ынчан дозулаар эвес, гуашьтар хоюдар турган. Чамдыкта поролон, эт-сеп шывар дыка чараш кылын пөс садып эккеп алгаш, эжеш чымчак креслолар кылыр. Куда-дойну херим иштинге столдар кылгаш, долгандыр чураан, бижээн плакаттарны, йөрээл сөстерлиг улуг саазыннарны аскылап алгаш, өгленип турар аныяктарны алгап-йөрээп, байыр чедирип, белек-селээн сөңнээр. Чүгле ийи улуг назылыг кижи сөс алыр, арткан улус ыыт чокка акшазын, белээн хүлээдип бээр деп амгы шагның «дүрүмү» ынчан турбаан. Күзелдиг-ле кижи йөрээл сөзүн чаңгыландыр чугаалааш, кыңгырадыр ырлап бадырыптар. Баянга, гитарага ойнаар улусту байырлал бүрүзүнче чалап алыр. Олар аажок хүндүлүг аалчылар кылдыр санаттырар. Шак ынчаар өгленип-баштанып алган аныяктарның амыдыралы турум. Ашак-кадайның төрел-аймааның-даа мурнунга, ниитилелдиң-даа мурнунга харыысалгазы дыка улуг. Чоорту олар бут кырынга туруп кээп, өнчү-хөреңгизи шору апаргаш, демги өглеп кааны угба-честези, акы-чаавазының өзүп олурар ажы-төлүн өглежир бис деп бижиттинмээн хоойлу барын дыка эки медереп турар болур.
90 чылдарның эгезинден 2000 чылдарның ортан үезинге чедир өг-бүле тудуп чурттаар салгал хөйнү көрген. Кызын өглээр дээн аймак үлешкилеп алгаш, эт-септи шилип тургаш садар. Шалыңын, шөлээ акшаларын чыып, шыгжап тургаш, мал-маганын соп, дужаап, базаарга эъдин садып тургаш, мүн-не четчеленип алыр. Оолдуң улузу ада-иезиниң азы бир чоок төрелиниң чурттап олурган бажыңын кылайтыр септээш, аныяк өг-бүлени аңаа чурттадып каар. Мал-маганын база аңгы айтып, үзүп бергеш, ол өдээнде арткан кажаа-хораазынга улаштыр тудары-биле арттырып бээр. Эге дээрезинде чаш ажы-төлдүг уруг-дарыынга дузалажыры-биле малын карактажып, кадарып, төнчү чок өдек ажылын шуудадыры-биле хөөкүйлер оларга-ла бараан болуп чоруурлар. Ажы-төлүнүң уруг-дарыы өзүп, школа доозарда, чаңгыс аай күрүне шылгалдазы дужаар, ооң түңнелдери-биле чурттуң кайы-даа дээди өөредилге черлеринче кирип алыр аргалар тыптып келген. Дүүн чаа-ла соңгаар студентилээр хамаанчок, Абакан безин чедип көрбээн улустуң уруу азы оглу Москвага, Уралга, Ыраккы Чөөн чүкке өөренир аас-кежиктиг апарган. Дыка хөй дээди эртемниг тыва специалистер төрээн Тывазынче чанып кээп, республиказының сайзыралынга үлүүн киириштирип эгелепкен. Үе өскерилген...
Аныяктар көдээ суурларга эвес, хоорайга чурттаксаар, хоорайже чүткүүр. Чүге дээрге, оларныы-биле, сайзырал ында. Боттары база улуг кода-хоорайларга эртем чедип алган. Бажың чок-даа болза, адак дизе, арендалап алыр. Эки дизе, ипотека-биле садып алыр. Сөөлгү үнген «Айфоннар», «кадыр» машиналар, коттедж бажыңнар, садыг азы кафелиг хууда бизнес, шөлээ үезинде далай чедип, даштыкы чурттар кезиири аныяк өг-бүлелерниң изиг күзели, кызыл күжү-биле чедип ап чоруур сорулгалары апарган. Оларның өг-бүле туткан куда-дою найысылалдың улуг өргээлеринде болуп турар. Ооң хөлезини чүс-чүс муңнар. Артында чыл бурунгаар төлеп каар. Ашакка баар келин кысты ада-иезиниң бажыңындан эвес, кайда-чүде каш-каш сылдыстыг аалчылар бажыңындан алыр. Келин кылдыр айтырып алырда, 10-20 ужа, 40-50 белек-селек сунуп тургаш, арай деп-ле кудаларының чөпшээрелин алыр. Келин кылдыр дүрген ап алыр дээрге, хуулар база четпейн туруп бээр: 50 хуу, 70 хуу... Оолдуң улузу бүгү күжүн чыып, арга-хорганы тып тургаш, арай деп-ле ап үнер. Дыка аар... Мынчаар өглеп-баштап алган аныяктар канчаар чурттап чоруурул?..
Оларның чуртталгазы боттарының ада-иезинге көөрде, саглаңнаар: ажы-төлдүг болганы дээш ие капиталы деп акшалыг, ай санында уруг-дарыынга күрүнеден деткимче кылдыр төлевирлерни ап турар. Күзээнин кедип, күзээнин чип чоруур. Социал четкилерде янзы-бүрү бөлүктерден төлевирлер бичии-ле саадай бээрге, айтырып каап турар: «Сбер кирди бе, мамалар?», «Анчыын, бөгүн кирбези ол-дур аа»...
Шупту чүвези бар кылдыр, өнчү-хөреңгизи оон-даа хөй кылдыр чурттаксаан азы ипотека, чээли акшаларын төлеп алыр дээш соңгаар хоорайларда хөй шалыңныг бүдүрүлге черлеринче ажылдап чоруп-ла каар. Ам мырыңай вахталаарым ол деп мегелепкеш, бүдүү тускай шериг операциязынга киржир кылдыр керээ чарыпкаш, мурнуку шугумче кирип турар аныяк оолдар көвүдээн. Чамдыктары мырыңай акша-көпеек чедишпезинден, кадайының аас-дыл кылып, ыйыдып кээринден ырмазырааш, шак ол белен эвес орукту шилип ап турар. Чамдык 35-45 хар аразында ажы-төлү шору өзүп олурар адалар соң даарта күрүнениң кол кичээнгейи ТШО киржикчилери болгаш оларның ажы-төлүнче угланыр апаар деп баш бурунгаар санап алгаш, медерелдии-биле чоруп турар. Ёзулуг шын патриотчу сеткилинден Ада-чуртун, аймак чонун камгалап, ажы-төлге тайбың чырык келир үе дээш дайынчы даалгалардан чалданмайн, быжыг тура-соруктуг чоруп турар экер-эрес маадырлар дыка хөй, оларны кым-даа албадаваан, коргутпаан. Бо бүгүнү ак-кара чокка шуптузун база-ла интернет четкизинде янзы-бүрү бөлүктерден билип ап болур. Бир кижи амыр-дыш чок, аштап-суксап, өлүг-диригниң аразында чоруп турда, тайбың чуртталгада артып калган кадайы будалган. Азы изиг тулчуушкунда деп бодап турган ашаа дүгде өске уруглар-биле бижишкен, холбашкан... Шак мындыг бижиктер хүннүң чыгыы үнүп турар. Чарлып-чирлип, буступ-дүжүп турар өг-бүлелерниң көвейин, анаа-бир бузулган шаажаңнар-ла. Өгленип алгаш, 3-4 чыл чурттап чоруй, өске кижи тып алгаш, өг-бүлезин каапкаш, ийи дугаар чуртталга тудуп чоруй барган улус шуут эңдерик. Статистиканың албан-ёзузу-биле сан-чурагайын көрээлиңер даан. Республикавыска 2024 чылда 1716 өг-бүле бүрүткеттинген болза, чарылган өг-бүлелер саны– 1127. 2015-2016 чылдарда чара бадыланчыр чоруктар эвээш турган болза, 2021 чылдан тура көвүдеп эгелээн, эң хөйү – 2023 чыл: 1271 өг-бүле чарылган. Бо саннар артында чүү чаштынып чыдарыл?
Бодавыже, бир дугаарында, шынап-ла, ашак-кадай таарышпаан. Ийи дугаар өг-бүле тудуп, бирээзи бирээзин каапкаш, аңгы чурттап чорупкан. Ажы-төлүнүң чуртталгазынче ада-иезиниң үргүлчү киржип, аныяктарның аразынче сөөк октаар таварылгаларның көвүдээнин база-ла социал четкилерде ат чок чажырттынган сагыш-сеткилин үлешкен бижиктер херечилеп турар. Ийи дугаар чылдагаан – алыксанчыг акшаларда. Ашак-кадай иелээн ажыл-хожулдуг, шалыңы четчир болза, күрүнениң берип турар «халас» акшазын четтирбейн баар. Ол дыка харааданчыг. Кожазы Алимаа ап олурда, Айырана албас боор эвес? Ынчангаш бажын шыыладыр боданып-боданып, чара бадыланчып алыр таварылгалар база бар апарган. Ооң кырындан мырыңай кады-ла чурттап олурар «чарылган» ашаандан алимент тырттырып олурар кадайлар база тыптып келген. Амыдыралдан дириг чижектер-дир. Маңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур бис? Өнчү-хөреңги, акша-көпеек, алдын-мөңгүн, машина-балгат сүрер дээш, мөзү-бүдүжүвүс шынарын оскунуп, кудуладып турбаан бис бе? «Ада көрбээнин – оглу көөр, ие көрбээнин — кызы көөр» дээш, карактарны шимгеш, сая-сая акшаларны чээлиге алгаш, бажың-балгатты тудуп белеткээш, куда-доюн аар өртектиг рестораннарга эрттирип, ажы-төлүнүң «кассазынга« чүс-чүс муңнарны өргүпкеш, айдан айже эңдерик чээли төлеп, «шалдайып калган» (чамдык улус ажыы-биле боттарын ынча дээр) амыр-дыш чок ажылдап чорда, ажы-төлүн база эккеп октапкаш азырадыр. Аныяктар хөлдеп, агаарлап, ында-мында эштериниң байырлалдарынче чалаттырып, дүне-хүндүс дивейн, чоруп-ла каар. Ажы-төлү ада-иезинде улус чүнү тоорул. Шак мынчаар чурттап чоруур аныяк өг-бүлелер кайы көвей. Шуптузу эвес болбайн аан, төлептиг, үлегерлиг аныяктар база эвээш эвес. Үстүнде айытканывыс өгленген, чара бадыланышкан өг-бүлелер саны дээрге чүгле албан ёзузу-биле хоойлуну сагып турарларның саны-дыр. А херек кырында амыдыралда кандыг ийик бис? Аныяктар тыпчып, таныжып алыр, күдээ, келин кылдыр төрел аймаанга эккеп таныштырар. Тааржыр болза, ашак-кадай кылдыр чурттап кириптер, ажы-төлденир. Өг-бүле харылзааларын хоойлу ёзугаар быжыглап албайн, бадылга бижии чок чурттап чоруур улус база дыка хөй. Оларның чарлып, катап өске өг-бүле тудуп турары статистикаже кирбейн турар.
Культуравыс бедээни ол бе, амгы үениң чаа салгалының делегей көрүүшкүнү ынчаар сайзырааны ол бе, барыын чүктүң багай салдарын холда белен дириг-чуруктардан көрүп алгаш, мөзү-бүдүштү, арын-нүүрнү артынче октапкаш, бурунгу чараш ёзу-чаңчылдарывысты арта баскаш, өг-бүле деп үнени таптааш, чажыт кижи тып ап, ашаанга, кадайынга өскерлир чоруктар чүү-даа эвес, анаа оюнчук апарган. Бо бүгүнү база шупту ыглап-сыктап, хомудап, интернет четкизинде хөйге чарлап, тарадып, чүс-муңу-биле адаанга бижиктер арттырар талалакчыларын болгаш болчукчуларын чыып ап, «диван чуртталгазында» олурупкан улус көвүдээн. Өг-бүлезинге аас-дыл кылып, маргыжарга, эр кижиниң ааспырак, чалчык, карбаң, дүржок апарганын, ашаа ырак черже акша ажылдап чоруптарга, арагалап, өскерлип чоруур аныяк уругларның көвүдээ- нин – бо-ла бүгүнү шуптузун амгы үениң салгалы ижин-кара чокка интернет четкизинде хүн бүрүде тө каап турар. Хайыраан назынны, кээргенчиг ажы-төлдү, хөөкүй ада-иени, күжүр боттуң ат-алдарын...
Бөгүнгү ниитилеливисте тургустунуп келген байдалдың бир талазы мындыг-ла-дыр– багана чок өгде бакташкан ашак-кадай. Кызып-кылайып өглеп каан улузунуң дери халас барып, каас-коя, шупту чүвези чедер кылдыр чүмнеп каарга, оскунупкан шаажаң дег, буступ каар өг-бүлелер. Олары дээш бакташкан ийи аңгы төрел-бөлүк. Боттарының күжү-биле кылып албаан өөнүң өрегези чок, кежии эстип калган, ады-сураа баксырап калган.
Шак бо байдалдан уштунуп болур бис. Аргалар бар – күзел херек. Чүткүл болгаш шыдамыккай чорук херек. Эң кол чүүл – хүндүткел, бот-боттарын хүндүлежип билири, ол дээрге кижизидилге-дир. Кажан өзүп олурар салгалга ада-иези, улуг улузу боттарының шын үлегерин көргүзүп, бурунгу ужур-чаңчылдарны сагып чоруур кылдыр кижизидип өстүрер болза, Тывавыста көстүп келген арага чок чараш куда-дой саны улам көвүдээр. Тыва идик-хептиг өрегелиг өөн ээлеп, өремелиг шайын кудуп, өг-бүлезиниң, төрел аймааның, тыва чонунуң үлегерлиг төлээлери кылдыр чурттап шыдаар бис. Ындыг аныяк-өскенивис база бар, чүгле ам-даа саны көвүдээр болзун.
Надежда Куулар.
Чуруктарны Шедеврум нейросетьке чураан.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21
