Губернатор төлевилелдери боттаныышкында
«Шын» солуннуң журнализи Бай-Тайга кожуунче ээлчеглиг сургакчылаашкын үезинде Тээлиде «Инек – чемгерикчи малым», “Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге” губернатор төлевилелдериниң киржикчилери-биле ужуражып, ус-шеверлер болгаш туризм төвүнге, малчын аалга четкен.
Езулуг-ла чемгерикчивис
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдааны-биле 2016 чылдан эгелеп боттанып эгелээн «Инек – чемгерикчи малым» губернатор төлевилели республиканың хөй ажы-төлдүг болгаш эвээш орулгалыг өг-бүлелеринге улуг ачы-дузалыг социал төлевилелдерниң бирээзи, бүдүн Тывада хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге мал-маган өстүрер улуг идигни берген.
Бай-Тайга кожууннуң төвү Тээлиден Михаил, Чодураа Хомушкулар эрткен чылын «Инек – чемгерикчи малым» губернатор төлевилелдиң дараазында киржикчилеринге бызаалыг инекти дамчыткан. Олар алган бызаалыг инээнге эштей база бир инекти садып алган. Хомушкуларның өдээнде ийи боос инек март айда төрүүр. Чодураа кожууннуң чагыргазында техниктиг ажылчын. Өөнүң ээзи мал-маганын кадарып, сиген-ширбиилин белеткээринден аңгыда, тудуг үези эгелээрге, тудугжулап, акша-төгерикти ажылдап ап турар. Тудугжу ада амгы чурттап турар улуг бажыңын база бодунуң күжү-биле тудуп алган.
Чоокта чаа бо өг-бүлеге бешки уруу немешкен. Чаш өпея бир ай безин четпээн. «Беш ажы-төлдүг бис. Улуглары студентилер. Бирээзи – Барнаулда, өскези Кызылда өөренип турар. Март айда инектеривис төрүүр. Школачы уругларым инек саап өөренип алган. Ам магалыг-дыр, саанчыларым бар. Хеймеривис доругуп кээри билек, кадык, шай хайындырар сүттүг болур бис. Хөй ажы-төлдүг өг-бүле инектиг болуру албан деп бодаар мен. Инек турда, тодуг-догаа, ак чем шупту турар. Күрүнеден алган инээвис езулуг-ла чемгерикчивис болу берди. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткип турары дээш, Тываның Чазаанга четтиргенивисти илереттивис» – деп, аас-кежиктиг ава чугаалады.
Хомушкуларның өг-бүлези инээниң ажыын көрүп, ажы-төлүнге сүттүг кадыкты хайындырып берип, сүт-саан үезинде олар хойтпак ижип, шөйген быштак, ээжегей чип чайлаарлар. Өгнүң эр ээзи малынга сигенден аңгыда, чарбаны база четчир кылдыр белеткеп алган. Чазын өг-бүле огородунга картофель, ногаа аймаан тарып, болбаазырадып ап турар.
Бай-Тайга кожууннуң Өг-бүле болгаш ие-чашка дуза чедирер төвүнүң социал ажылдакчызы Чойгаана Салчак төлевилелдиң киржикчилерин амыдыралчы, үлегерлиг өг-бүлелерниң бирээзинге хамааржырын онзалап демдегледи.
“Инек – чемгерикчи малым» губернатор төлевилелче Тээли, Хемчик, Ээр-Хавак, Кызыл-Даг, Кара-Хөл, Бай-Тал, Шуй сумуларындан 2016 чылда 21 (130 ажы-төлдүг), 2017 чылда 14 (61 ажы-төлдүг), 2018 чылда 14 (50 ажы-төлдүг), 2019 чылда 28 өг-бүле (102 ажы-төлдүг) кирген. Бо чылдың киржикчилеринге 2018 чылда төлевилелге киржип эгелээннер бызаалыг инектерни чурум езугаар дамчыдар.
Амданныг чаагай, изиг хлеб
“Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге” губернатор төлевилелдиң Тээли суурда киржикчизи Айдын Чүлдүмнүң “Свежий хлеб” пекарнязы суурга 2010 чылда ажылдап эгелээн. Сайгарлыкчы “Күш-ажыл рыногунда дүшкүүрлүг байдалды чавырылдырары” деп федералдыг программа таварыштыр деткимчени ап, ажыл-херээн улам сайзыраткан.
Бо пекарня тозан чылдар төнчүзүнде ажылдап эгелээш, элээн үе дургузунда хагдынган турган. Пекарняның ээлери ынчан-на хлеб быжырар 120 дөрбелчин метр оран-саваны бажыңының чанында тудуп, дериг-херекселди боттарының күжү-биле садып алган.
Бо хүнгү ээлчегде холу чемзиг хлеб быжырыкчызы Алимаа Аптыыла улуг тууйбу печкадан изиг хлебтерни уштуп, столче салып тур. “Бир хүнде 400 хире хлебти быжыргаш, кежээкиниң 22.00 шакка чедир шуптузун садыптар-дыр бис. Ооң өртээ – 25 рубль. Хлебтен аңгыда, булочка, коржиктер (15 рубль) база бар” – деп, чай аразында чугаалады.
Пекарняда тус черниң беш чурттакчызы ажылдап турар. Шалың кирген орулгадан хамааржыр. Хлебти сумунуң ийи садыынче база чедирип, садып-сайгарып турар. “Орук кежилдир тудуг эгелеп алдывыс. Аңаа кондитер кылыгларының цегин болгаш садыгны ажыдып, барааннарывыстың янзызын көвүдедип, ажылдакчыларны немей хүлээп алыр бодалдыг бис” – деп, пекарняның ээзи мурнуку планнары-биле таныштырды.
“Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге” губернатор төлевилелиниң ачызында күзелдиг кижилер боттарының ажыл-херээн ажыдып ап, а хууда ажыл-агыйлыг кижилер ону улгаттырып, ажыл чок кижилерни ажылга тургускан. Ниитизи-биле кожуунда алды бүдүрүлге чедиишкинниг ажылдап турар.
Ангор өшкүлерлиг малчын эне
Чодураа Дуун-ооловна Иргит авазы, дуңмалары-биле Ээр-Хавак сумузундан ырак эвесте Чайлаг-фермада хууда малын малдап, кыштаглап турар. Өдээнде беш чүс ажыг ангор өшкү, ол-ла хире шээр, бежен ажыг бода мал, мал кадарар каш аът бар.
“Кыштаглаашкын эки эртип тур. Мында сес кады төрээннер малывыстың баш санын өстүрер дээш, демнежип малчыннап тур бис. Чеден сес харлыг авам черле анаа олурбас. Ол кажаа иштинче хураганнарны чемгереринге белеткеп кире берди. Мооң мурнунда Кызылга тудугларга шеверлекчилеп ажылдап турдум. Ээр-Хавак фермазынга ачам кадарчылап, авам саанчылап турган. Ачам он ажыг чыл бурунгаар “бурганнай” бээрге, авамга дузалажып, малын үспейн чор бис. Чылый бээрге чайгы бажыңывысче көже бээр бис. Мал оолдаашкыны, дүк кыргыыр, сиген кезер дүшкүүрлүг үелерде уругларывыс дузалажыры-биле чедип келир. Дузалакчыларывыс көвүдей бээрге, кидис өгже киириптер бис. Чунар-бажыңывыс база бар. Черле мал аразынга өскен кижиге чымыштыг ишче шымныгып кирери шоолуг-ла берге эвес болду. Араатан аңның саны республиканың кайы-даа кожууннарында көвүдеп турар болгай. Бо чылын шатка кадаттан чыдып калган каш малывысты туткан. Аңчылар бригадалары доктаамал кээп, кокайларны аглап, узуткап турар. Бо чылын өскен-төрээн Ээр-Хаваавыска бистиң өөвүс Шагаа байырлалын эрттирер. Саң салып, оюн-тоглаалыг уткуур бис” – деп, Чодураа Дуун-ооловна чугаалады.
Малчын эне “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелдиң ачызында аныяк малчыннар кыштаг тудуп, өгбелериниң ажыл-ижин уламчылап турарынга өөрүп турар. Бажыңының чанында сиген-ширбиил белеткелиниң үезинде ажыглаар трактор болгаш чүък машиназы бар. Чоокку үеде тракторга кожуг садып алыр деп турар.
Ангор өшкүнүң дүгүнүң өртек-үнези хой дүгүнге бодаарга, улуг. Чодураа Дуун-ооловна малының дүгүн кожуунда дүк хүлээп турар сайгарлыкчыларга дужааптар.
Национал хеп, суй белектер
Чоокта чаа Тээлиде ус-шеверлер болгаш туризм төвү ажыттынган. Амгы үеде төпте дааранылга цеги ажылын эгелээн. Экономика килдизиниң начальниги Лидия Хертек төптүң ажылын таныштырды: “Кол сорулгазы – амыдырал-чуртталгазынга берге байдалга таварышкан болгаш хөй ажы-төлдүг иелерни дааранып, аргыттынарынга өөредип, хол-биле янзы-бүрү чүүлдер, суй белектер кылырынга, кожуунче аалдап келген аян-чорукчуларга национал идик-хепти, суй белектерни сонуургадып, садып-сайгарары. Эм шынарлыг аржааннарга кадыкшылын быжыктырып келгеннер шыва тоннарны дыка сонуургаар. Оон аңгыда, автомашинаның олудунга чадар кидис хевистерни дүктен өйүп, бүдүрүп эгелээн. Амгы үеде ийи даараныкчы, ийи одакчы ажылдап турар.
Шеверлер күзелдиг улуска тыва хептиң ужур-утказын, канчаар шын даараарын тайылбырлап, мастер-класстарны эрттирип эгелээн. Сумулардан сонуургалдыг улус хөйү-биле өөренип турар. Тыва тон даараан соонда, эскии артып калыр болгай. Ооң-биле сумкалар, туткууштар, биче хемчээлдиг суй белектерни даарап турар. Мастер-класстарны чүгле Тээлиге эвес, а сумуларда база эрттирип эгелээн. Тыва бөрттү аргыыр, алгы-кешти эттеп, быжар, национал хеп даараар кичээлдерже 50 чедир херээжен чон чыглып келир”.
Чаа ажыттынган төпте даараныкчы мастер Аяна Хертек: “Мооң мурнунда кожууннуң Культура бажыңынга костюмерлеп ажылдап турдум. Дааранып алыр күзелдиг улуска мастер-класстар эрттирбишаан, чагыг езугаар национал хепти даарап тур мен. Амдыызында ийи кижи ажылдап тур бис. Тыва тоннардан аңгыда, амгы үеде чагыг езугаар өөреникчилерге чаңгыс аай майык ёзугаар национал чеңи чоктар даарап эгеледим. Тыва хептен аңгыда, дүктен кылыгларны сайзырадырын планда киирген. Дүктү салып, бичии энчектер, олбуктар кылгаш, чонга садар кылдыр база белеткеп турар бис. Чоорту чоорган, кудустар кылыр сорулга салдынган. Дүктү малчыннардан хүлээп ап турар”.
Цехте даараныр машиналар шеверлерниң боттарының болду. Даараныр дээн улус 50-100 рубль төлээш, машинаны ажыглап болур. Электри энергиязының чарыгдалының каш хуузун ынчаар дуглап турары ол. Өрээлде тыва тоннар, чеңи чоктар, шодак-судак, туткууштарны азып, делгээн. Садып алыкчылар тоннарны 4-5 муң рубльге садып алыр. Шеверлер хепти даарааны дээш, 1800-2000 рубльди ажылдап ап турар.
Ус-шеверлер болгаш туризм төвүн кожуун чагыргазының өнчүзүнде ээн турган үш өрээлдиг ийи аал чурттаар бажыңны септээш, ажыткан. Бир өрээлинге хостел ажыдары планнаттынган дээрзин экономика килдизиниң начальниги чугаалады. Төп ада-өгбевистен дамчып келген уран чүүлдүң бир хевири – тыва хепти даараарын сайзырадып турар.
Озерченма ХОВАЛЫГ.
Арслан АРАКЧААНЫҢ тырттырган чуруктары.