1930 чылдың сентябрь 10-да Шуй школазының директору Салчак Майнының өрээлинге школаның идепкейлиг башкыларын келдирткен. Өрээлче кирип ора-ла, Кенин-Лопсан Монгушту танып кагдывыс. Кожуунга туризмниң эге базымнарының хөгжүлдезиниң, төрээн чер-чурт шинчилелиниң музейин организастаарының айтырыын чугаалажыры чыыштың кол сорулгазы болган. Аңаа Бараат Делег-оол, Ким Сарыг-Доңгак, Бадыргы Салчак, Мөрзек Кудурукпай, Маадыр Ооржак, Александр Хирлиг-оол, Салчак Тойлу киришкеннер.
1961 чылдың чазын Бай-Тайга кожууннуң Шуй сумузунуң Кызыл-Туруг деп черге сургуулдар аразынга эң баштайгы турисчи слёт болуп эрткен. Ооң кол организакчызы – Шуй школазы, кол шииткекчилер – башкылар Ким Сарыг-Доңгак, Мөрзек Кудурукпай, Сесимаа Хертек, өөредилге эргелелиниң ажылдакчылары Плаще Салчак, Севек Кусаал-оол дээш оон-даа өскелер. Шуй школазының командазының кежигүннери – Мөге Каң-оол, Кончук-оол Хомушку, Таисия Каң-оол, Олча Далай, Часкал-оол Хертек.
Ол-ла чылда Бии-Хем кожууннуң Ээрбек сумузунуң Белдер деп черге турисчи слетка III-кү черге төлептиг болганнар. Команданың удуртукчузу – Ким Сарыг-Доңгак.
Баштайгы турисчи слеттарның даалгалары: даг үнери, карта тургузары, компас-биле ажылдаары, одаг кыпсыры. А бирги болгаш ийиги категорияның Шуй – Ак-Хем– Чиңге-Каът – Чараш-Даш, Маганаты – Дустуг-Хем – Пөштүг-Адыр, Кара-Оюк – Ак-Оюк– Кара-Чода маршруттарынга шылгалдаларны эрттирип турган.
Туризмниң идепкейжи башкылары кожууннуң сумуларынга турисчи бөлүктерни ажыдып, ийи музейни үндезилеп тургускан. 1973 чылда Бай-Тайга кожуунга башкыларның баштайгы турисчи следун өөредилге эргелекчизи Ким Сарыг-Доңгактың удуртулгазы-биле эрттирген.
Туризм – кайгамчык солун болгаш аар-берге спорттуң хевири. Турисчи –кандыг-даа үеде бергелерни шыдажып эртиптер кижи. Изиг-соок дивейн, 30–50 кил чүъктү чүктээш, бедик арттарны, кадыр кашпалдарны, шапкын хемнерни эртер, хаттыг шуурганны шыдажыр кижи.
Шуй школазының доозукчулары республиканың аңгы-аңгы школаларында турисчи бөлүктерни тургузуп, ажылдап чоруурлар. Оларга Александр Сүрүн (Кызыл-Мажалык), Орлан Саая (Ак-Довурактың 3 дугаар школазы), Адыгжы Хомушку (Суш), Борис Хомушку (Тээли), Сарыг-оол Бойдулан (Хемчик) хамааржыр. Ат-сураглыг турисчилер Айлаң Сүрүң, Елена Оюн бирги, ийиги, үшкү категорияның маршруттарынче үнүп каапканнар.
Дустуг-Хем аржаанын таварыштыр Россияның ырак хоорайларындан туристер чылдың-на кээп турарлар.
Амгы үеде “Шуй парыгы” ажыттынган. Аян-чорук таварыштыр ада-өгбелерниң аалдарының хонаштарын болгаш төрел чонунуң төөгүзүн, ооң чаңчылдарын өөренип база нептередири чугула.
Шеңне КУЖААН,
«Мөңгүлек» чечен чогаал, хөгжүм каттыжыышкынының кежигүнү.
Тээли суур.
"Шын" №55, 2023 чылдың июль 26
