Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга май 13-те “Чыварлыг-даа болза чуртум кончуг...” деп ачы-буян концерти болган. Бо төлевилел бай-тайгажыларның идепкейжи эгелээшкини-дир. Тускай шериг операциязынга эрес-дидими-биле киржип тура, амы-тынындан чарылган оолдарынга мөңге тураскаалды тургузар сорулганы салгаш, амыдыралга ону боттандырып кирипкен Бай-Тайга кожууннуң солдат иелер фондузунуң салган улуг сорулгазын деткиир күзелдиг чон концертке зал долдур чыылган.
Ол кежээ, шынап-ла, сактырга-ла Бай-Тайгада ышкаш кыннып келир де. Амырлажып-мендилешкен хөй улус-чонну-даа көөрүңге — бай-тайгажылар, сценада аян туткан артистерни-даа көөр-ге — бай-тайгажылар. А кажан экранга бажы бедик Бай-Тайгавысты көргүзе бээрге, өскен-төрээн чериңде чеде берген таалап орар ышкаш апаар сен.
Концерттиң башкарыкчылары кожууннуң Николай Өлзей-оол аттыг Культура бажыңының ажылдакчылары Сергей, Чинчи Хертектер (республика чергелиг ыры мөөрейлериниң лауреаттары) көрүкчүлер мурнунче Тываның ат-сураглыг скульптору, чаңгыс чер чурттуувус Александр Ойдупту чалапты. Хайлыг дайынга чурту, чону дээш кара черге бажын салган оолдарывыска мөңге тураскаалдың автору Александр Ондарович эскизин канчап тургузуп алганын, ооң бичии македин көргүзүп тура тайылбырлады. Тос-карак-биле ак сүдүн оран-таңдызынче, дээр-деңгерлерже чажып тура, солдат оглун дайынче үдеп байырлажып турар иениң овур-хевирин көрдүвүс. Оон аңгыда, аалдан аъттанып турар кижиниң ээп чанып кээриниң демдээ баглаашты база ында немээн. Тываларның ёзу-чаңчылын, шажын-чүдүлгезин, бүдүш-чаңын — бүгү талазы-биле өөренип, шиңгээдип, шинчилеп тургаш кылган ажыл дээрзин эскердивис. Салым-чаяанныг шевер чаңгыс чер чурттуувуска ханы уткалыг ажылы дээш, кежээниң киржикчилери өөрүп четтиргенин илередип, изиг-изиг адыш часкаашкыннары-биле уткуп, үдеди.
Тыва Республиканың алдарлыг артизи Омак Ооржак концерти ажыдып, чыылган чонга аян тутту. Бай-Тайгада салым-чаяанныг аныяк ыраажылар хөй, оларның аразындан ылгалып үнери амыр эвес. “Чойган-пөштүг Кара-Хөлдүң чоргаар, омак оглу” Омак Ооржак каш чыл бурунгаар Египетке эрткен делегей чергелиг фестивальдың дээди шаңналын чаалап эккелген ыраажывыс-ла болгай. Аңаа чоргаарланмайн, кымга чоргаарланыр боор. Бедиктерже ужук-ла, Омак.
Тываның улустуң артистери Станислав Ириль биле Борбак-оол Салчак — көрүкчүлерниң өөрүп манаар ыраажылары. Олар концерти улам каастады. Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Айгуль Монгуш (Оюн) солдат иениң “Тейлеп чор мен” деп ырын кайгамчык ханы сеткил-дойлуушкун-биле күүсетти. Айгуль Монгуш дески талантылыг артист: ырлаар, танцылаар, шииге ойнаар... Бай-Тайга кожууннуң алдарлыг артизи Анзор Мортай-оол хан дамчаан ыраажы чаңгыс чер чурттуувус-тур. Николай Өлзей-оол аттыг Культура бажыңының хореогравы ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Елена Чүлдүмнүң самчы аныяктарының оюнун магададывыс.
Башкарыкчылар сценаже Бай-Тайга кожуунда Солдат иелер фондузунуң удуртукчузу, хоочун башкы Раиса Дан-Сюрюновна Чедер-оолду сценаже чалапты. “Хүндүлүг көрүкчүлер, эргим чонум! Ажыл-ишчи неделяның эге хүнү понедельникте бисти деткип, концерт көрүп чедип келгениңер дээш, сеткилимниң ханызындан өөрүп, хайлыг дайынга оолдарын чидирген мен ышкаш иелерниң өмүнээзинден мөгейип тур мен.
Бодумнуң чоок төрелдерим Иргиттерге, аңгы-аңгы чылдарда башкылап, школа доостурган өөреникчилеримге, башкы өөрүмге, улуг оглум Алаштың чаңгыс классчыларынга, бодумнуң 1973 чылда школа дооскан чаңгыс классчыларымга болгаш Александр Ондарович Ойдупка — шуптуңарга деткимчеңер дээш улуу-биле четтирдим.
Оолдарывыска тураскаалды ыяап-ла тургузуп алыр бис. Улуг ажыл эгелээни бо, ону төнчүзүнге чедирери албан. Ол тураскаал ажыдыышкыны-биле ажыл соксап кагбас. Республиканың солдат иелер фондузу-биле демнежип, улаштыр ажылдаар бис. Бо хүнде дайылдажып турар оолдарывыска дуза, деткимче болзун дээш кылыр ажылдарывыс ам-даа хөй. Тураскаал турар черни чаагайжыдар. Ол тураскаал чүгле чок болган оолдарывыска эвес, а бөгүн-даа дайылдажып турар оолдарывыска база хамааржыр мемориалдыг комплекс апаарын чедип алыр ужурлуг бис. Чонувус ачызында күзеливис бүдер дээрзинге идегеливис улуг. А бөгүн өг-бүлем мурнундан тураскаал тургузарынга деткимче кылдыр 100 муң рубльди салып тур мен” – деп, Раиса Дан-Сюрюновна сеткил хайныгыышкын-биле чугаалаарга, диңмиттиг адыш часкаашкыннары чаңгыланы берди.
Билдингир хөй-ниити ажылдакчызы, чаңгыс чер чурттуувус Юрий Шыдырааевич Салчак, ат-сураглыг хөгжүмчү Виталий Иргит, Бай-Тайга кожуун чагыргазының даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы Р.А. Аракчаа, Н.Өлзей-оол аттыг Культура бажыңының директору Н.С.-М. Күдерек база башкының өөреникчилери болгаш өскелер-даа мөңге тураскаал тургузар эгелээшкин дээш Раиса Дан-Сюрюновнага өөрүп четтиргенин илередип, дуза-деткимче кадып, ол ажылга киржир сеткилин илеретти. Көрүкчүлер база билет садып үлүүн киириштиреринден аңгыда, көжүп чоруур тускай “сава” долдур акша-төгериин салып, дайын сөнезин дээн сеткилин илередип турдулар.
Бис Р.Д-С. Хертектиң (Чедер-оолдуң) 1973чылда Тээли ортумак школазын кады дооскан чаңгыс классчылары ол кежээ чыглып, эживистиң эгелээшкинин изии-биле деткип, үлүүвүстү киириштирип, моон-даа соңгаар деткимче болурунга белен сеткиливисти илереттивис. Эживис Рая клазывыстың тергиин эки өөреникчилериниң бирээзи. Студентилей бергеш-даа бөлүүнүң шыырактарының одуруунга турган. Өөнүң ээзи Алексей Чедер-оол-биле Кызылдың педагогика институдунга чаңгыс үеде студентилеп турдувус. Ол физика-математика факультединиң тергииннериниң бирээзи. Чедер-оолдарның өг-бүлези Бай-Тайганың Кара-Хөл, Хемчик ортумак школаларынга хөй чылдарда ажылдаан. Оларның улуг оглу Алаш Чедер-оол ада-иезин дөзеп, тергиин эки өөредилгелиг школаны дооскаш, Москваның онза байдалдар академиязын дооскан. Красноярск крайга шериг офицери болуп каш чыл ажылдап чорда, тускай шериг операциязы эгелээрге-ле, 55-ки мото- адыгжы (даг) бригадага ийи ай дургузунда 120 солдатты белеткээш, оларның командири болуп дайынче аъттанган. Эрес-дидим командир частыышкынның чакпыыл огунуң хайында амы-тынындан чарылган. Коргунчуг медээ аал-оранынга дыңналып кээрге, ажыг-шүжүгге аңганы аскан авазын кээргээш, кады төрээн дуңмазы Аяс акызының мөчүзүн дилеп тывары-биле боду дайын шөлүнче чорупкаш, өлүм-чидимни көрүп чорааш, акызын “чандырып эккелген”. Акызының кады дайылдажып чораан офицерлери-биле таныжып алган, олар бөгүнге чедир Чедер-оолдарның өг-бүлезин деткип, сагыш човап, харылзаазын үспейн чорууру өөрүнчүг.
Концерт үезинде сценада экранга дайынга чок болган бай-тайгажылар – чалыы, чараш оолдарның улуг портрет чуруктарын көргүстү. Карак чажы ала-чайгаар бады кээр-дир. Чараштарын! Аныяан! Чеже кээргенчиг авалар, чеже чалыы келин кыстар, чеже чараш душтуктар карааның чажын төп артпаан дээрил! Өршээ бурган, дүрген бо хайлыг-буктуг дайын сөнезин деп бодал кижини бүргей алы бээр-дир.
К. Симоновтуң “Ээп кээр мен, мени мана” деп сурагжаан шүлүүн Сыын-оол Соян (Саха- Якутияның культура болгаш уран чүүл институдунуң студентизи) кайгамчык бедик деңнелге күүсеткени харлыга берген олурган кижиниң сеткилинге идегелди, чоргааралды, тиилелгеге быжыг бүзүрелди оттурган дээрзинге чигзиниг чок.
Буянныг үүле-херекти бүдүрүп эгелээн Бай-Тайганың солдат иелериниң маадырлыг, быжыг туружу өскелерге үлегер-чижек болуру чугаажок.
Светлана БАЛЧЫР,
“Шынның” хоочуну, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы.
«Шын» №37 2024 чылдың май 22
