250 чыл бурунгаар чурттап чораан, бурун езу-чаңчылдарлыг, бойдустан уран чаяалгалыг, эчис-соруу кайгамчык күштүг, ховар буянныг, йөрээл чагыг-сөстүг, делегейже көрүжү делгем, келир үеже ужуктаан бурунгу өгбелеривис чурту — Самагалдай.
Тыва деп онзагай төөгүлүг, кайгамчык чурумалдыг, байлак чурттуң бир булуңу, төөгүде бурун Тываның төвү чораан, төөгүлүг Самагалдай суурувус, Тес-Хем кожуунувус чоргааранчыг чер-чуртувус-ла болгай. Болуп эрткен байырлалы онза-солун, көрүштүг, бедик деңнелде эртип турарын телевизордан көрдүм.
Кожуунувустуң 100 чыл оюнда Тес дугайында дыңнааным тоолчургу чугааны сонуургадыйн.
«Кажан Тес деп хем тыптып эгелеп турда, бичежек хемнер ону дозуп, ужуражыр деп шиитпирлеп алганнар. Ужуражырда, бир дем-биле бадар деп дугурушканнар. Таңды сынындан ол хемнер Тестиң бараанын көөрге, кончуу сүргей калчаа далай дег кыза берген бадып чыдар болган. Тес ынчалдыр-ла мөөреп-шурап бадыпкан. Ооң күштүг агымынга четпээн безерек хемнер мынчаар чугаалажып артып калган:
— Узун Тес чаларап бадыпты. Угбавыс-даа сүр күштүг, коргунчуг-даа-дыр. Дуңмалары бисти тоор-даа хире эвес-тир. Соонда таваар барып ужурашкай бис аан – дижип, хорадаары хорадап, хомудаары хомудап чыдып калганнар.
Ынчалдыр Хөл-Өөжү хөректенип, Дыттыг-Хем дыңнаачаңнап, Ужарлыг-Хем улуг хая-даштан шураалыктап, Теректиг-Хем дерин чодуп, Хараалыг-Хем хараадап, Шимээлиг-Хем шимээн-дааштыг артып калганнар».
Бо тоолчургу чугааны Тес-Хем кожууннуң Чыргалаңды сумузунуң хоочуну, алдар-аттыг малчыны чораан Серен Шимит Тайбыңовичиден 1990 чылда дыңнап бижээн мен.
Биила СУВАНДИИ, хоочун башкы.
Кызыл хоорай
«Шын» №73 2023 чылдың сентябрь 27
Байырлал соонда бодалдар
28 сентября 2023
32