Улуг Тиилелгениң мугур 80 чылында Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, бистиң чоргааралывыс, эки турачы, гвардейжи, фронтучу өгбевис Чамзырың Шошкук оглу Кыргыс 105 харны май 20-де харлаар турган. Ол эрткен чүс чылдың чээрби чылдарының эгезинде Салчак ноянның чагыргазынга турганы Хаазут кожууннуң Кыргыс сумузунуң Алдыы Балыктыгда Агаш биле Аш деп хемнерниң белдиринге төрүттүнген. Парлалга ажылдакчылары төрүттүнген черин Агаш-Аш деп бижиир ужун, чүгле Агаш деп частырыптар деп ол чугаалап чораан. Авазы Сагды Менди уруу Кыргыс борчигин аймак сөөктүг, амгы Моолда Термеске төрүттүнген. Ачазының чурту — Балыктыг-Хем. Чаңгыс дуңмазы Полина Шошкуковна Бадын 1926 чылда төрүттүнген.
Дайынның аар-бергезин көрүп, аңаа 450 хире хүн-дүннерни эрттирген. База ооң муң-муң бырыстаалыг оттуг оруун эрткен. Үш-даа удаа аар балыглаткан. Кыргыс кижиниң мөзү-бүдүжү-биле ону тиилеп үнген. Ол Тиилелгениң хүнү Май 9-ту Прага хоорайга уткуур аас-кежиктиг болган. Төрээн черинче эглип, чанып келгени, аас-кежии-даа турду ыйнаан. Ооң соонда ол ажыл-ишчи намдарын Тес-Хем, Эрзин кожууннарга аңгы-аңгы албан-дужаалдарга ажылдап, уламчылаан. Куңгуртуг суурнуң төп кудумчузун ооң ады-биле 2003 чылдың ноябрь 10-да эде адаан. Суурнуң клувунга ол чаңгыс чер чурттугларынга дайынчы оруунуң дугайында чугаалап берип чораан.
2008 чылда Тере-Хөлге кээп, Бояй аржаанынга эмненип, дыштанып чайлаан. Мээң бажыңымга үш хонган. Суурну долгандыр кады кылаштажып, «Чыргалаң» дуганын, субурганны чоннуң дилээ-биле кылдырар күзелдиивисти, Аскалык, Хөл овааларын чыл санында, чайның эге айында, дагып база хам чүдүлгезин чон хүндүлеп ажыы-биле барып турарын дыңнадырымга, хөлчок өөрээн.
— Ол-ла болгай, бистиң улус черле ырак көрүш- түг — деп үнелээн.
Мен хуумда Чамзырың Шошкуковичиниң сеткил-сагыжын билип алыксап, хөй-ле айтырыгларны сала каап турган мен. Ол меңээ 1949 чылда Куңгуртуг суурнуң баштайгы таваан салганнарны база өглерин хем кыдыынга тиккилеп алгаш, малын малдавышаан, тудуг-суурну тудуп эгелээнин онзагайлап чугаалап берген. Авазының өөнүң орнунга безин кээп, ол элээн үр ыыт чок олурган-даа.
— Чамзырың Шошкукович, ой, көрүңер даан, Аскалык сыннары дорт көстүр-дүр бе? — дей кааптарымга, олурган черинден туруп келгеш, «че, чоруулу» дээн…
Ол келгеш-ле, меңээ ап чорааны хол барбазындан боодал херечилелдерин берген. Хүндүлел бижиктерин, 2 дипломун, депутат база арга-арыг ажылдакчызы деп бадылергейлерин, чуруктарын, чагааларын бербишаан: «Көрем, чээн, даайыңның намдарын бижиир сен. Аваң-биле кады ойнап өскен үежи, чаңгыс өдектиң улузу бис. Бо берген чүү-хөөм Тере-Хөлден үнмес эвес бе» — деп чагаан. Хөрекке кадаар хавыяаларымны сөөлүнде бээр мен — дээн.
Кажан аар аараан деп дыңнап кааш, Кызылда хоочуннар бажың-интернадынга чыдырда барган мен. Даайымны көргеш, карактарым чаштарын тудуп шыдаваан мен. Ооң чугаазы билдинмес, чүгле «Балыктыг, Балык- тыг» — дээр болган.
Тыва Республиканың Чазаа 2010 чылда «Мээң Тиилелгем» деп төлевилелди чарлаан. Мен ол төлевилелге 1941–1945 чылдарның Ада-чурт дайынының киржикчизи гвардейжи Чамзырың Шошкуковичиниң дайынчы эрткен оруктарын допчулай бижээш, элээди чылдарын болгаш дайын сөөлүнде ажыл-агыйын, төрелдериниң чылыг сактыышкыннарын бижээн мен.
2011 чылдың сентябрь 14-те тере-хөлчүлер өгбевистиң чырык адын мөңгежидип, Чамзырың Шошкукович Кыргыстың хүлерден кылган хөрек тураскаалын кожуун төвүнүң, ооң адын эдилээн кудумчузунга, төрээн Балыктыының Аскалык сынынче көрүп алган кылдыр тургускан.
/ Сереңмаа ХОМУШКУ,
Тыва Республиканың
алдарлыг ажылдакчызы, этнограф башкы.
Куңгуртуг суур.
Авторнуң чуруу.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22