Тывада кандыг-даа байырлалдар болгаш культураның албан ёзузунуң хемчеглери ТР-ниң Чазааның Тимур Дулуш аттыг Үрер хөгжүм оркестриниң киржилгези чок эртпес. Россия-даа, делегей-даа чергелиг хөй фестивальдарның шаңналдыг черлеринден дүшпес, иштики-даштыкыга барганда, улусту кайгаткаш кээр, Тываны алдаржыдып чоруур база бир көскү чогаадыкчы коллектив бо чылын 15 чыл оюн демдеглеп турар.
Кижи назыны-биле алырга, назы четпээн оол хире коллектив. Ол хиреде делегейде алдаржаан композиторлар, дирижерларның, оларның аразында сураглыг япон композитор безин хөгжүм аяалгаларын чүгле бо оркестрге дээш күзелдии-биле бижип турары, сурагжаан оркестрлерниң чадап кааны Пекинге хааглыг консерваторияның сценазынга ойнап шыдапканы безин хөйнү чугаалап турар. Ырлавышаан, ойнавышан, үрбүшаан, аъттыг, конькилиг оюн-көргүзүглүг оркестрниң 15 чыл дургузунда “үүлгетпээн-не” чүвези чок. Ол дугайында интернеттен хөй материалдарны номчуп, көрүп болур. Бо удаада оркестрниң директору Артур Дулуштан юбилейлиг чылын канчаар уткуп турарының дугайында кыска чугааны кылган бис. Аңаа сөс:
– Бир эвес эң баштай тургустунганын алыр болза, 2005 чылдан тура оркестр ойнап эгелээн. Ынчангы Чазак Даргазының ТР-ниң Чазааның Үрер хөгжүм оркестри тургустунган дугайында документиге ат салган хүнү 2008 чылдың март 24-тен бээр алыр болза, 15 чыл деп санап турар. Бо чылдар дургузунда чогаадыкчы коллективтиң эрткен оруунда Тываның Культура яамызының-даа, чоннуң-даа, ылаңгыя эксперттерниң чугаалап турары-биле алырга, оркестр хөй түңнелдиг ажылды кылган болуп турар.
Маңаа колдуунда оркестрниң боттандырган төлевилелдериниң дугайында чугаалаксап тур бис. Бирги төлевилел – аъттыг оркестр. Ада-чурттуң Улуг дайынынче эки турачыларны үдеп турган чуруктан көргеш, ону оркестрниң катап үндезилеп тургусканы. Ийи дугаарында, чараш төлевилеливис — шаандагы хүрээ-хииттерниң үрер хөгжүмүнге үндезилеп сам оркестрин чогаадып кылганы болуп турар. Ол болза делегейде кайда-даа чок төлевилел, чаңгыс-даа оркестр ону кылбайн турар. Ол дээрге шажынчы ёзулал эвес, шиижиткен хөгжүмнүг көргүзүг-дүр. Ында оркестр маскаларлыг самнавышаан, хөгжүм херекселинге ойнап, үрбүшаан, театржыткан көргүзүгнү кылып турар. Үшкү төлевилеливис спорт-биле холбашкан, конькилиг оюн-көргүзүг-дүр. Бо хүнге чедир конькилиг ойнап турган оркестр кайда-даа чок болуп турар. Бистиң соовуста, Белоруссиядан бир оскестр тыптып келген. Олар долгап келгеш, “Бо төлевилелиңер дыка солун-дур. Силерниң дуржулгаңарны эки өөренип көргеш, бис база ону кылыр деп тур бис” – дээн. Он бээр ийи чыл эрткен. Харылзаавыс ам-даа үзүлбээн. Келир чылын ол оркестр-биле “Беларуссия – Тыва” деп төлевилелди Москваның Кызыл шөлге чуңгуга ойнап көргүзер бис.
Кымның-даа кылбаан чүүлдерин кылыр дээш тускай сорулга салбайн, анаа боттарывыска солун төлевилелдерни дугурушкаш, боттандырып турар бис. Үстүнде төлевилелдерге немей база бир төлевилеливис – “Бедикте хөгжүм”. Тывада билдингир альпинист Марианна Кыргыстың сүмези-биле альпинистер-биле катчып алгаш, Чөөн Сибирьниң эң бедии – Мөңгүн-Тайга кырынга, далай деңнелинден 3976 бедикке оркестр 2021 чылдың октябрьда ойнаан бис.
– Кандыг-даа оркестрниң кайыын-даа тыппас ховар “көрүкчүзүнге” ойнааныңар дыка онзагай-дыр. Берге болбады бе?
– Ол тускай шылгалда болган. Бедиктерже үнери безин дыка улуг харыысалга. Шыдаар кижи шыдаар болгай. Үнерин үнүп келгеш, үрер хөгжүмге ойнап деп чүве белен эвес чүүл-дүр. Ынчалза-даа бистиң оолдар шыдапкан. Мөңгүн-Тайга соонда Хайыракан даа болгаш Дөгээниң кырынче база үнгеш, ойнаан бис. Бо төлевилелди ам-даа уламчылаар бодалдар бар.
Бо-ла төлевилелдер аразында концерттерге, фестивальдарга киржилгелер дээш өске-даа кылган ажылдар хөй. База бир демдеглексенчиг чүүл, танцылаар, ырлаар, сценага шоу элементилерин көргүзүп тургаш, аныяктарга таарыштыр чогаадып кылган оюн-көргүзүгнү көрүкчү база дыка сонуургаар болуп турар.
— Коллективиңерде аныяктар колдааны илдең-дир. Бо хүнде чеже кижи ажылдап турар силер?
– Бистиң коллектив 2008 чылда тургустунуп турда, 26 кижи турган. Бо хүнде 35 кижи четкен. Коллективтиң ортумак назыны 20 хар. Аныяа-ла 16 харлыг. Эң эгезинден ажылдаан хөгжүмчүлеривистен 9 кижи арткан. Оркестр доктаамал чаарттынып турар. Амгы үеде 11 хөгжүмчүвүс Кызылдың президентиниң кадет училищезинде чаа тургустунган үрер хөгжүм оркестринче чорупкан. Олар-биле доктаамал кады ажылдап, бот-боттарывыска дузалажып турар бис. Ол база аныяктарга орук ажыттынып, хөгжүлдеже чүткүлдү көргүзүп турар байдал-дыр. Ам чаа келген аныяктарывыс – Кызылдың уран чүүл колледжинден 16 студент өөренмишаан, оркестрде ажылдап турлар.
Бис тургустунуп турган үевисте чаңгыс оркестр турган. Бо хүнде Тывада 4 үрер хөгжүм оркестри бар: 55 мото-адыгжы (даг) бригадазының оркестри, Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң оркестри, Кызылдың уран чүүл колледжинде оркестр болгаш бистиң оркестривис. Бо сайзыралдың демдээ, сонуургал база чылдан чылче улгадып турар. Бо дээрге Тываның Чазааның шын политиказы, Культура яамызының шын угланыышкынныг ажылы мында көстүп турар. Оон аңгыда, оркестрниң бодунуң улаштыр базар оруктарын баш бурунгаар боданып алганындан шак мындыг хөгжүлде болуп турар. Хөгжүмчүлер саны немежип турар болза, экизи ол. Бистиң Культура яамызының санаашкыны-биле алырга, чоокку үеде ам-даа 50 ажыг ажылдаар олуттар оркестрлерде бар болуп турар. Аныяктарга орук ажык.
– Кандыг-даа ажылга нарын айтырыглар туруп кээр болгай. Силерде кандыгыл?
– Бистиң оркестрниң эң-не нарын айтырыы – хөгжүм херекселдери-биле хандырылга. Кыжын -40, чайын +40 градус турда-даа, чаңгыс-ла ол-ла хөгжүм херекселдеринге ойнап турар болганда, соокка дораан үрелир, изигде оон-даа артык үрелир. Хөгжүм херекселдериниң ажыглалы хуусаалыг болганда, оларны доктаамал чаартып турар болза эки. Дирижёрнуң болгаш уран чогаадыкчы удуртукчунуң күзели-биле алыр болза, херек-ле чүве хөй. Чедишпес хөгжүм херекселдерин үнү дөмейлешкек херекселдер-биле солуп ап турар бис. Эки чүве, күрүнениң талазындан деткимче бар. Чоокта чаа ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг-биле ужуражылга соонда, ооң даалгазы-биле хөгжүм херекселдерин чаартыр дээн. Удавас чаа хөгжүм херекселдерин алыр боор бис деп бүзүреп тур бис.
– Коллективтиң социал айтырыгларын шиитпирлеп шыдапкан коллектив деп улус адааргал-биле чугаалажып турар.
– Ону чаңгыс кижи шиитпирлеп шыдавас турган. Коллективтиң арга-сүмези, демниг шиитпири-биле дилег киирген бис. Чүге дээрге бо оркестрниң 90 ажыг хуузу кожууннардан оолдар болуп турар. Доктаамал турумчуп ажылдаарынга бажың-балгат чокта дыка берге. Кажан коллективтерге черлер аңгылап берип турган үеде, Чазаавыс ынчан 25 чер участогун аңгылап берген. Ол биске дыка улуг дуза болган. Амгы үеде шупту ында бажыңнарны тудуп алган, турумчуп чурттай берген бис. Кажан чурттаар оран-савалыг апаарга, даартагы хүнче көрүш бүзүрелдиг, ажылдың шынары база экижиир.
– Аъттарыңар база бар болгай. Оларны кым ажаап-карактап турарыл?
– Баштайгы төлевилеливиске аъттар херек апаарга, ол аъттарны садып алыры-биле база-ла дилегни Чазакче киирген бис. Деткимчени берген. Күрүнеден 25 аътты алдывыс. Оларны тудар баазаны кылгаш, аъттарны оюн-көргүзүглерге ажыглап, ажылдаа-ла 5 чыл чедип тур бис. Аъттарны ажаап-карактаары, оларның чемин белеткээри дээш, ол бир аңгы улуг ажыл. Ону кылып турар 4 чылгычы бар. Акша-шалыңы чоруп турар. Олар чылгычылаарындан аңгыда, эзер-чүгенни шуптузун септеп кылып турар. Амдыызында бо үеде аът-хөлгеге хамаарыштыр байдал ажырбас.
Бо каш чыл дургузунда кылып келген ажылывыстың база бир улуг түңнели болур бир төлевилелди удавас боттандырар бис. Ол дээрге июнь 24-те Новосибирск хоорайның 130 харлаанын демдеглээн байырлалче бистиң оркестрни чалааны. Аъттарывысты ынаар чедирери, дедир сөөртүрү болгаш боттарывыстың оруувус өртээ дээш өске-даа чарыгдалдарны Новосибирск бүрүнү-биле харыылаар дээн. Ол хүн хоорайның Ленин шөлүнге тыва аъттарывыс кырынга оюн-көргүзүүвүстү бараалгадыр бис. Ооң мурнунда Польшага, Москва, Екатеринбург хоорайларга аъттарны ол черлерден хөлезилеп ап турган болзувусса, ам-на боттарывыстың аъттарывысты аңаа көргүзер аргалыг бис. Черле ынчаш, тыва аът дугайында чугаалап тура, чижээ, 1941–45 чылдарда Украинаның, Белоруссияның малгаш-баларынга торулбайн, чаа-дайынга ооң маадырлыг чоруун, биче буурай тыва чон совет шеригге 50 муң аътты бергенин сагындырары чугула. Ол ышкаш боттарывыс тыва хептиг чон мурнунче үнүп тургаш, мунган аъттарывысты бүрүнү-биле тыва эзер-чүген-биле чүмнээр болзувусса эки. Амдыызында кавалерист эзерлерлиг бис.
Бистиң оркестрниң хөгжүмчүлери дөрт аңгы кижиниң ажылын кылып турар – анаа оркестрде ойнап, аът кырынга, коньки кырынга, танцылап, ырлап турар оркестр-дир. Эгелеп алган чүүлүвүстү ара кагбайн, ам-даа бурунгаар чүткүлдүг хөгжүүр ужурлуг бис – деп, директор бүзүрелдиг доосту.
Оркестрниң ажыл-амыдыралында оон-даа солун чүүлдерни бижип болур. Ылаңгыя бо хүннерде Тывада эгелээн IV дугаар эртип турар Делегей чергелиг “Азия төвүнде фанфарлар-2023” деп үрер хөгжүм оркестрлериниң фестивалы база бо оркестрниң эгелээн ажылы. Ол дугайында дараазында болгай аан.
/ К. МОНГУШ.
Чуруктарны оркестрниң архивинден алган.
"Шын" солун. 2023 чылдың июнь 17.
