Аяңгатым чону-биле аргышсыңза,
"Аразынга чурттаза" деп күзей бээр сен...
(Мария Күжүгет)
Дыка хөй чылдарда Тывага чаа школалар тудар хамаанчок, школалар септээр талазы-биле ажыл шуут чоруттунмайн келгенинден, республиканың кожуун-сумуларында өөредилге оран-савалары аажок эргижирей бергенин шупту билир бис. Шак ындыг байдал бүгү чуртта нептерээн турган.
Ынчангаш Президент Владимир Путин ажы-төлдүң эртем-билиг чедип алыр оран-савазының айыыл чок болурун негеп, школаларның капиталдыг септелгезин чорудар улуг программаны ажылдап кылырын дааскан. Ынчалдыр бүгү чуртка школаларга чаа оран-сава тудар база үндезин септелге чорудуп, чаартыр улуг ажыл эгелээн. Тыва база ук улуг ажыл-үүледен чыда калбайн, идепкейлии-биле бүгү төлевилелдерге киржип эгелээн. Ынчангаш бо хүннерге чедир республикада 40 ажыг школаларга улуг септелгени чорудуп, дериг-херекселин чаартканы өөрүнчүг. Ооң-биле кады ниитизи-биле Тывада 10 чаа школа тудуу адакталып турар. Школаларын чаартыр азы чаа оран-сава туттурары негеттинип турар суурлар ам-даа эвээш эвес, ынчангаш бо угланыышкынга ажылды Тываның Чазаа уламчылаар.
Тываның онзагай төөгүлүг, чараш бойдус чурумалдыг черлериниң бирээзи – Барыын-Хемчик кожууннуң Аяңгаты сууру. Бо чылын кожууннуң 100 чылдаанынга уткуштур, ук суурнуң хоочуннары, ат-сураглыг кижилери Аяңгатының хөгжүлдезинге хамаарышкан, оларның сагыш-сеткилин аартып чоруур чугула айтырыгларны чугаалашкаш, Тываның Баштыңынче улуг дилег чагааны киирген. Кол айтырыг – суурга чаа школа тудары. Владислав Ховалыг хоочуннарның дилээн кичээнгейге ап, чогуур даалгаларны оралакчыларынга берген. Айтырыг улуг, ону чаңгыс хүн шиитпирлээри болдунмас, ынчалза-даа дуза кадып болурунуң аргаларын дилеп тывары тодаргай. Ооң-биле кады Аяңгаты суурнуң чурттакчы чонунга улуг ужур-дузалыг ажылды 2023 чылда боттандырган – Улуг Аяңгаты хемни кежир 1945 чылда-ла туттунган, болганчок сугга алзыр турган эрги көвүрүгнү бүрүнү-биле солуп, чаа көвүрүгнү туткан. Ынчалдыр чоннуң амыдыралын экижидер база бир айтырыг шиитпирлеттинген.
Ам “Шынның” номчукчуларынга Аяңгаты суурнуң хоочуннарының дилег чагаазын сонуургадыр-дыр бис.
Бистиң хүндүлээривис, мынча чылдарда деткип чоруурувус Тыва Республиканың Баштыңы, ооң Чазааның Даргазы Владислав Товарищтайовичиге хоочуннар мурнундан дилег чагаа.
Чагааның ээлери Барыын-Хемчиктиң эрткен чүс чылдарының 60–70 чылдарында «Кызыл Тараачын» колхозунуң база "Шекпээр" совхозтуң Аяңгаты салбырының ол үеде аныяктары-дыр бис ийин, амгы үеде кырганнар, күш-ажылдың хоочуннары, пенсионерлер. 2025 чылда кожуунувус тургустунганындан бээр мугур 100 харлаар. Өг-бүле, кижи бүрүзү, коллектив, суму, суур, хоорай, кожуун аңаа белеткел ажылын эгелей берген. Эрткен оруун хынаар, частырыгларны тывар, эдер, эки кылдынган ишти деткиир, сайзырадыр. Амыдырал төөгүден-не чонувус ынчаар өөредип, чагып, сургап келген.
Тывавыстың удуртукчузу С.К.-Х. Тока колхозтуң төөгүзүн сонуургаар, Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде амгы үеде турар Алдан-Маадыр, Дөң-Терезин, Шекпээр сумузундан Кызыл Шеригге дуза кылдыр эң-не хѳй чылгы, мал-маган, өске-даа белектер киирип турганын демдеглээр чораан. Колхозту дүжүргеш, совхоз тургузарга, Шекпээрниң амгы Алдан-Маадыр сумузунда барган Шекпээр дагларының ады-биле адап алганын чаптаар, деткиир турган. СЭКП Тыва обкомунуң бирги секретары Г.Ч. Ширшин совхозту хөнүп чадап, республикада кем-херек, эң ылаңгыя кижилерниң амы-тынындан чарар чорук нептерээн үеде, чылда Шекпээр сумузунга он ажыг, Аяңгатыга 8–9, каттышкаш, 20 хире аныяк-өскен амы-тынындан чарлып турарын эскерип, совхозка дуза кадарын республика, кожуун даргаларындан негеп, боттуг дузаны кѳргүзүп турган. 70 чылдар эгезинде совхозка Москваның Тимирязев аттыг кѳдээ ажыл-агый академиязының доозукчулары Шериг-оол Ооржак, уругларының авазы Сара Моңгушевна ажылдап чедип келгеннер. Ол өг-бүле совхозка 9 чыл ажылдап келген. Ажыл-агыйны чүгле чаа эртемге, чаа техника, технологияга үндезилеп, эң кол ажылды кижиже сагыш салыр, ооң кадыкшылы, эртем-билии, культуразы, сагыш-сеткилинден хамааржыр деп орукту совхозтуң удуртукчуларынга, партия, совет, комсомол, профэвилелдер даргаларынга угаадып, чедирип турганы туңнелдиг болган. Совхоз сайзырап эгелээн. Ол дугайында Тываның бирги Президентизи «Чоннуң чоон оруу-биле» деп номунда бижээн болгай. Совхоз кыска үеде Тыва АССР-ниң Кызыл туктары-биле, а 1977 чылдан эгелеп СЭКП Төп комитединиң, ССРЭ-нин Сайыттар Чөвүлелиниң, Профэвилелдерниң база Комсомолдуң Төп Комитединиң Кызыл туктары, техника болгаш акша-биле шаңнадып, 3 чыл улаштыр мактадып келген. Мында совхозка доктаамал кээп, дуза кадып, тускай эртемниглерни дыңнап, сүмезин кадып келген Г.Ч. Ширшинниң ачы-хавыяазы улуг.
Үе дыка нарын. 1973 чылдан эгелеп Тываның барыын талакы кожууннары төөгүде кѳрүп кѳрбээн кааң халапка таварышкан. Бичии хемнер кадып калган. Мал одарладыр оът барык чок. Моол кызыгаарында Ак-Чыраадан, Алтай крайдан, Хакасиядан саваң-сиген диленир кончуг нарын үеде СЭКП Тыва обкому, Сайыттар Чѳвүлели Шекпээрге улуг, боттуг дузаны көргүскен. Сайыттар Чѳвүлелиниң бирги оралакчызы М.Е. Абрамов, кѳдээ ажыл-агый сайыды И.Г Лавриненко, ооң оралакчылары, көдээ тудуг даргазы Г.И. Шубник, Тыва АССР-ниң Улусчу контроль даргазы М.К. Шыырап, СЭКП Барыын-Хемчик район комитединиң бирги секретары Ш.П. Куулар, райкүүском даргазы С.Т Амырбиттин көргүскен дузазы улуг. Шекпээр совхозу Тывага, ССРЭ-ге диңмиреп турган үези ол. Эң-не үлегерлиг, корум-чурумнуг, бедик культуралыг төптер деп атка чедип, шаңнадып турган. Совхозтуң, ында турган сумуларның хенертен сайзырай бергенин сонуургаар хөй-ле делегациялар кээр. Барыын-Хемчиктиң совхоз директорлары, тускай эртемниглер Чөөн-Хемчиктен, Бай-Тайгадан, Моолдан, Красноярск крайның Емельяново совхозтуң тускай эртемниглери кээп турган. Чажыдын шын тодараткан делегация – Красноярск. Бо совхозтуң хенертен сайзыраан чылдагааны – математика. Кижи бүрүзүн, базым бүрүзүн математиканың эң бедик чадазы тускай модель, программа, кибернетика-биле санаары-дыр деп, совхозтан чоруп тура, ындыг улуг үнелелди берген. Классиктиң чугаалааны дег: «Математика правит миром. Мы в ней лишь исчисления».
Совхозтуң удуртулгазы салбыры Аяңгатыже улуг кичээнгейни салып турган. Девискээри, агаар-бойдузу, бойдустуң берген байлаа кайгамчык. Кол-ла демдеглээр ужурлуг эртиневис – Аяңгатының хоор чону, ооң угааны, медерели, тывынгыры, ажыл-ишчи соруктуу. Ооң иштинден Тывага, ССРЭ-ге билдингир улус үнгеннер.
Бир-ле дугаарында, Хүн ноян Буян-Бадыргы. Ооң Россия империязының Ак Хааны Николай II бижээн чагаазы онза. Мерген угаанныг ноянывыстың 1914 чылда Россия-биле кады чурттаар, ооң улуг күчү-күжү-биле камгаланыр, ында бактаап сайзырап турар акы-дунма түрк чоннар-биле таныжар, деңге сайзыралды алыр деп планы бүткен. Тыва ол төөгүлүг болуушкуннуң 100 чыл болганын 2014 чылда калбаа-биле байырлап демдеглээн болгай. В.И. Ленин баштаан большевиктер партиязы, ооң Сибирьде революстуг төлээлериниң ачызында улуг орус чоннуң эвээш санныг тываларны камгалаар, дузалажыр, сайзырал оруунче киирер деп салган сорулгазы база бүткен. 1921 чылда Танды сыннарының эдээнде турар Суг-Бажы деп суурга улус чоннуң, араттарның Таңды Тыва улус деп күрүнези тургустунган. Ону бодамчалыг өөренип, дидими-биле тургускан кижи Хүн ноян Моңгуш Буян-Бадыргы.
Алдан-Маадырга, Дөң-Терезинге, Шекпээр суурга школалар чок турган, а Аяңгатыга школа турган. 1970–1980 чылдарда Аяңгаты улуг сайзыралды чедип алган. Чон чер ажылынче кичээнгей салган. 150 хире кижи 3 хүн тутчуп тургаш, Борбак-Тал бугазының суун үндүрүп эккелген. Ам суурда чон амыраан. Картофель, ногаа, чимистиг ыяштар суггарар шык бар. Механизаторлар амыраан. Сарыг-Бел баары дургаар кара хөрзүннүг калбак шөлдер суггаттыг, хөй тараа тарып алыр арга тывылган. Шаанда тараа тарып турган алаактар база катап шинчи кирген. Ыйгылактың суггаттыг шөлдеринде тараа-ла тараа! Совхозтуң-даа, чоннуң-даа малы өзүп көвүдеп эгелээн. Мал оору чавырлып орган. Чээрби ажыг төрүүр хой коданнарында электри чырыы чеде берген.
Ол үеде Тывага дендеп турган мөөңнээр, специализация чорудар деп политиканың уржуунда Аяңгаты 1400 ажыг чылгызын Эрги-Барлыкка алзып, инек фермазын Суг-Кажаага каттыштырып алган-даа болза, тооваан. Суурнуң социал объектилери бүрүнү-биле ажылдап турган. 500 ажыг өөреникчилиг школа. Совхозтун акшазы-биле малчыннар уруглары база өскүс уругларга дээш интернат ажыглалга кирген. Суму даргазының ажылдаар чери чок боорга, совхозтуң акшазы-биле чаа контора тудуу доозулган. Культура кудумчузун долдур ийи аал чурттаар бажыңнар туттунган. Суурда чаа чунар-бажың, автогараж хевирлиг объектилер көстүп келген. Чаа клуб ажыглалче кирген. Биче Аяңгатыда хову турлаа чаарттынган. Кожуун төвү-биле Аяңгаты аразында орук төлевилел ёзугаар туттунган турган.
Амгы үеде Аяңгатыда байдал нарын. Чоннуң мында буруузу чок. Бүгү чуртка болуп эрткен политиктиг болуушкуннар, чамдык удуртукчуларның бодал чок хөделиишкиннериниң түңнели ол. Шекпээр совхоз дүшкен. Аяңгатының тракторлары, комбайннары Саян артынче саттынып чоруй барган. Чер ажылы октаттынган. Ам Аяңгаты хемниң суун суггарылгага ажыглавас болганда, Шекпээр суурнуң бажыңнарын суг алыр айыыл тыптып келген. Ону 2023 чылда республика баштыңы боду көрген, дуза кадар болуп аазаан.
База бир айыыл тыпты берген. 2012 чылда Аяңгаты школазын бустуруп каапкан. Ш.Д. Ооржак Россияның чаа Президентизи В.В. Путинниң администрациязынга ажылдай берген соонда, Тываның девискээринде 200 ажыг малчыннар ажы-төлү болгаш өскүстерге дээш ажылдап турган интернаттары хагдынган. Аяңгатының өөреникчилери интернатче өөренип киргеннер, сыңмааннар. Кызыл-Мажалык, Шекпээр, Ак-Довурак, Кызыл школаларынче өөренип чоруй барганнар. Школа чиде бээрге, суму, суур чиде бээр болгай. Ол айыыл ам Аяңгатыда диргелип келген.
Тываның Баштыңы Владислав Товарищтайовичиден дилээривис болза, Тывавыстың тургузукчузу Моңгуш Буян-Бадыргының төрээн чери Аяңгатының чонун бодап, бодуңарның чарлыыңар-биле школа тудуун эгелээр, кожууннуң 100 харлаар үезинге чедир ону дооскаш, ноянның ады-биле адап каарын диледивис. Тыва Чазакка даалгадан бергеш, Аяңгаты сумузунуң 2025–2030 чылдарда экономиктиг, социал байдалдарын экижидер дугайында тускай программаны ажылдап кылгаш, Чазакка бадылаарын диледивис. Бистиң чагаага ат салган хоочуннарның талазындан шыдаар шаавыс-биле бо айтырыг талазы-биле боттуг дузаны чедирер сорулгавыс барын силерге дамчыттывыс.
Аяңгаты суурнуң хоочуннары.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23