Республиканың найысылалы чылдан чылче улам аян кирип, чараш көрүштүг апарганын эскерип чор мен. Улуг-Хем эриинде “Азияның төвү” тураскаал, “Скифтер аңнаашкыны” деп скульптурлуг улуг комплекс, тыва эки турачыларга тураскаал, “Кызыл көъш” дээш өске-даа тураскаалдар Тываның онзагай чүүлдерин, төөгүзүн илередип турар.
Тыва Арат Республика үезинде биске ажылдап чедип келген, тыва чонну, эң ылаңгыя бичии оолдар, уругларны үжүк-бижикке, эртем-билигге өөредип, Тываның культурлуг, социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген башкыларга тураскаалды дыка чарашсынар мен – тыва оол биле уругну школаже эдертип бар чоруур орус башкы. Ооң чанынга баргаш, ол тураскаалды магадап көрүп тургулаар мен. Утка-даа, шуткуп куткан талазы-биле-даа дыка онза тураскаал. Орус башкыларга тураскаал хоорайда эң онза. Бо тураскаалды Московская кудумчуга, аэропорттан орук чоогунга тургусканы бир янзы уткалыг болбайн аан. Бодум хуумда баштайгы орус башкыларга тураскаалды Кызылдың № 2 школаның чоок кавызынга тургускан болза эки деп бодаар мен. Чогум-на бо школага, ооң чанында уран чүүл училищезинге (ам колледж) баштайгы орус башкылар ажылдап турган болгай.
“Кызыл коъш”, “Тыва эки-турачы”, Орус культура төвүнүң чанында И.Г. Сафьяновка тураскаал дээш өске-даа тураскаалдар турар черинде тураскаалдар-дыр. Ынчалза-даа оларның чамдыызын “эпчок” кылдыр тургусканын кижилер эскерип турар. Оларны канчаар тургусканы алыс утказын хажыткан деп-даа болур. Политиктиг репрессияларга таварышканнарга “Чаныш-сыныш чок арат” (“Непокоренный”) деп тураскаалды 1994 чылда чылда политиктиг репрессиялар музейиниң чанында тургускан. Хүлерден чуткуп сиилбээн чаныш-сыныш чок араттың маадырлыг арын-шырайын мурнуу чүкче көрүндүр тургусканынга эвээш эвес кижилер ынчан-на таарзынмааннар.
Политиктиг репрессиялар мурнуу чүктен эвес, соңгу чүктен, ССРЭ-ден келген болганда, ону соңгу чүкче көрүндүр тургузар ужурлуг турган.
Политиктиг репрессияга таварышкан Тыва Арат Республиканың удуртукчулары Танчай Оюн, Сат Чурмит-Дажы, Адыг-Түлүш Хемчик-оол оларның хөрек тураскаалдарын “Тывага политиктиг репрессияларга таварышканнарның аллеязынга” тургузуптарга, ”Чаныш-сыныш чок арат” деп тураскаалдың көстүрү мырыңай чиктиг апарган – олардан хая көрнүп алган ышкаш. Бир эвес бо тураскаалды мурнуу чүкче угландыр тургузуптар болза, тураскаалдар чаңгыс аай утка-шынарлыг, бүдүн комплекс апаар ийик.
Моңгуш Буян-Бадыргы ноянның тураскаалын “Алдан-Маадыр” музейниң кыдыында соңгу чүкче көрүндүр улуг эвес девискээрде “кыза идип каан” деп болур. Чүге ынчаар тургусканында политиктиг утка бар-ла ыйнаан, Россиже көрүндүр ноянны олуртуп каан. Ынчалза-даа ноянның “көрүжүн” беш каът бажың дуглап алган. Бо тураскаалдын баарында улуг эвес шөлге байырлал ёзулалдары эрттиреринге арай-ла тар. Тыва Арат Республиканың тургузукчузу Моңгуш Буян-Бадыргыны музейниң мурнуу чарыынга, делгем шөл чанынга, эртен үнген хүнче көрүндүр олурткан болза, чонга-даа эки көскү, утка-даа, туруш-даа талазы-биле ханы ужурлуг болур ийик.
Улуг тураскаалдарны шимчедиринге шүүдел, эвээш эвес акша-төгерик үнерин билип тур мен. Ынчалза-даа оларны эде тургускан болза деп күзелимни илереттим.
Ширинмаа САЛЧАК.
"Шын" №53, 2023 чылдың июль 19