| СЕНТЯБРЬ 18 – БҮГҮ ДЕЛЕГЕЙНИҢ БИРГИ ЫНАКШЫЛ ХҮНҮ |
Сагыш-сеткилди чамдыкта сергедип, чамдыкта муңгарадып, чамдыкта тааланчыг сактыышкынче ээлдирип, азыг диштерин дөгеп келир амыдыралдың аагындан ырмазыраан аар сагыш-сеткилди чиигедип келир чүреккейниң ханы дүвүнде шыгжаттынган чаптанчыг болгаш чажыт эртине бар. Ол дээрге чаа чагган, кижи баспаан маңган ак харжыгаш дег, чүү-даа биживээн арыг ак саазын дег, кем чок арыг, баштайгы чаш ынакшыл-дыр. Ооң кижиге кажан канчаар келирин кым-даа билбес. Ол кыптыгып келген чараш сеткилдиң канчаар илерээрин, канчаар сайзыраарын, чүнүң-биле доостурун база кым-даа билбес. Ону чүгле шак ол үени чурттап эрткен кижи боду билир. Чаңгыс-даа кижиге ооң дугайында чугаалавайн, иштинде бүдүү шыгжап чоруур кижилер та чеже. Бүгү-ле сагыш-сеткилин кылын-кылын кыдырааштарже үндүр бижээш, камныы-биле амдыгаа чедир шыгжап чоруур улус та чеже. Өйлеп-өйлеп фото-чуруун камныы кончуг суйбап, хөрээнге чыпшыр тудуп, карак чажының дамдызы дээптеринден корткаш, дүрген-не альбомун хаай кааптар улус та чеже. Эң-не бүзүрелдиг, шынчы эжим деп бодааш, чажыдын ажыдып чугаалап бээрге, бир-ле кижиге, харын-даа мырыңай ол кижиниң бодунга чугаалапкаш, арыг чараш ынакшылын таптадып, кочу-шоотка, хоп-чипке киргеннер та чеже... Ону кым-даа санап көрбээн, «тии чок торгуда дизии чок чинчи» чеже-дир, олар база бодунуу-биле бир-ле сылдыс болуп, чырык черге чурттаарының утказы бооп чырып чоруур. Ынак сеткил кижини чалгынналдырар: чалгаа кижи ала-чайгаар кежээ апаар, тенек кижи томаарып кижизиир. Күштүг, ханы ынакшылдан чүнү-даа кылырындан чалданмас апаар. Херек болза, хая-дашты тура соптар, кедерезе, дээрде сылдысты-даа дүжүрүптер. От-көс-даа чиртирге, соок дош-даа хаарарга, черле тоовас – ынакшыл ол хире күштүг. А бир эвес шак ол ынак сеткилге уткуй шак-ла ындыг чараш, чаптанчыг, кем чок харыы кээр болза, күжүр боттуң күчү-күжү муң-муң катап немежип кээр. Ол дег аас-кежик черле кайда боор...
Баштайгы чаш ынакшыл хөй кезиинде бүтпес. Хөөкүй чүректиң балыы чылдан чылче оожургаза-даа, өйлеп-өйлеп сагындырып каап, саргып каап турар. Ол дээрге 5-ки класска Шончалайны сонуургап тургаш, 7 класска Онзагайның соондан халып, 10 класска Чодурааны үндүртүп турганы эвес-тир. Ол анаа чаптанчыг үелерниң турум эвес сонуургалдары-дыр. Сеткилиниң ханызында ийи кижи шыгжап чоруур кижи чок. Баштайгы ынакшыл дың чаңгыс. Ады безин эң баштайгы, бир дугаар дээн уткалыг. Кижи хөөкүй дириг чорда, бүгү назынында уттундурбас кылдыр артып каар эң эргим овур-хевир кажан-даа кырывас, кажан-даа өлбес. Ынакшып чораан үезинде кайы хире чораан-дыр, угаан-бодалга, сеткил-чүрекке ол-ла хевээр артып каар. Ол дээрге мөңге тураскаал-дыр. Ону эдилеп чоруур кижиниң эң ыдыктыг сактыышкыны-дыр. Өг-бүле болуп чурттап чоруур ашак-кадай улус баштайгы ынакшыл дээш аас-дыл кылып, алгыжып-кыржып, хүннежип, сайгарышкан-даа херээ чок. Ол дээрге оларның дужуп келириниң оранчок мурнунда, шагда-шагда, чалыы назынның чаптанчыг үелери-дир. «Чаңгыс меңээ ынак болур ужурлуг сен» деп бодал-биле кижиниң сеткилиниң ханызында баштайгы ынакшылды кым-даа тура тыртып шыдавас, ооң-биле беришкен-даа херээ чок. Ооң орнунга салым-чолун каттыштырган эжинге ынак болуп, хүндүлежип, деткижип ойну оя, чикти чире чурттааны-ла кедилиг.
Догааштырып бодап олурарга, чырык чер кырында муң кижиниң аразында чүгле чаңгыс кижиниң баштайгы ынакшылы бүдер хире. А иелдирзиниң баштайгы ынакшылы ийи боду болуп, аас-кежии өг-бүлеже шилчий берген таварылга оон эвээш, чижеглей алырга, тик бүдүн бир-даа ышкаш. Ындыг болганда, ол кижилер кижи төрелгетенниң эң ховар экземплярлары болуру чугаажок.
Эрткен чайын Дус-Хөлдүң бир пансионадынга дыштандывыс. Чанывыста тип каан өглерниң бирээзинде ажы-төлдүг өг-бүле чурттап турган. Бистиң оглувус биле ол өгнүң бичии оглу ойнап эгелээрге, ада-иелери база чоок таныжып, кады шайлап, хөөрежип каап турар апарган бис. Уйнуктарын эдертип алган дыштанып чоруур өг-бүле Тываның бир ырак кожуунундан улус болган. Эң-не бир дугаар эскерген чүвем – бот-боттарынга камныг-хумагалыы. Бис хире салгалда «эжим» деп чугаалажыр ашак-кадай ховар чүве болгай, а бо чаа таныжып алганым өг-бүле ынчаар адажыр болган, аттарын адашпас. Өөнүң ээзи шала пөрүк, хөй чүве чугаалавас, а херээжен өңнүүмнүң хөөрээри ана суу аттыккан дежик сава-ла. Хөл эриинде ак өгге кежээлерде хөөрешкенивистен билгеним болза, ашак-кадай кара чажындан-на кады чоруур. Хензиг чажында-ла уруглар садынга чаңгыс бөлүкке турган. Улаштыр төөгүп бээри-биле маадырларымның аттарын билдингир чылдагаан-биле өскертип алыйн. Аяс узун болгаш чоон чаштыг, кызыл бантиктерлиг Аянаны садиктиң эң чараш кызы деп көөр турган. 2-3 харлыг үелеринде мырыңай Аянаны бодунуң орунунче ынавайн турда-ла, сөөртүп аппаргаш, чанынга чыттырып алыр турган деп аңаа ажылдап турган Аястың авазы уругларынга чугаалап берген. Школаже база кады өөренип киргеш, чаңгыс класска чаңгыс партага олурганнар. 7 класска чедир чаңгыс партага кады олурда, өске кожуундан көжүп келген ажылдакчы улустуң уруу болур «чаа өөреникчи» Чаяна Аястың чанынга олурупкаш, чайлап бербейн барган. Чараш болгаш кайгал, дүлгээзинниг Чаяна дээш 9 класска чедир канчаар хилинчектенип чораанын сактып-сактып, каттыржыр болдулар. Кыска үениң сонуургалы читкен, сагыш-сеткил оожургаан. Аяс биле Аяна 9 класстан тура танышкаш, өг-бүле тудуп, 3 ажы-төлдү өстүрүп, уйнуктарын азыражып, төрээн суурунда мал-маганныг, ногаа-чимис тараан огородтуг, ажыл-агыйлыг, үлегерлиг өг-бүле болуп чурттап чоруур. Улуг уруу Москвада чурттап чоруур, чаңгыс оглу шериг албанныг, хеймер кызы Москвада студент. Уруунуң оглу, кызы Тывада чайлап турар. Олары-биле дыштанып чоруур болдулар. Кайызы-даа ийи бодун «чаңгысклассчы баштайгы мээң ынакшылым» деп санап чоруур. Бир субботада оларның өөнге аалчылар келген. Эпчоксунгаш, кыйгырарга-даа, барбайн олурумда, мырыңай сүрүп чедип келген. «Дыка солун, хөөрештиг силер аан, өөвүске бараалыңар даан, кады төрээн угбашкылар уруглары боорда, чаңгысклассчы эжим чедип келди ийин, күдээм-биле» – дээрге, ам канчаар, чеде берген мен. Ам мырыңай бижип турар маадырларымның амыдыралы ажыдып каан солун ном ышкаш апарган. Бажашкыларның солун чугаалары, ийи угбашкының чашкы үезиниң сактыышкыннарындан эң-не ховар, эң-не аас-кежиктиг өг-бүле-дир деп билген мен. Оларның кезээде кады болуп, эгин кожа чоруурунуң салым оруу каалама болбаан. Кыдыындан доора кирип, шаптыктаар дээш кызыдып турган улус чүнү-даа канчап турган. Ынчалза-даа ол бергелерни ажып эрте бергеш, сен-мен дишпейн, бакташпайн, чазыпкан турган үелерин коптарышпайн, хүннешпейн, ажыы-биле ол үени аткаар алгаш октапкаш, черле хая көрүнмейн, ийи бодун чаңгыс кылдыр чурттап чоруур улус болду. Амыдыралдан «баштайгы чаш ынакшыл бажы-биле калыр» деп дириг чижек.
Бис бичии турувуста, ынакшыл хамаанчок, канчаар өөренип турарывысты безин ада-иевис-биле чугаалажыры ховар турган болдур ийин. ССРЭ үезиниң 5 чылдың планын күүседир, шалыпчы айның социалистиг чарыжынга эки түңнелдерни чедип алыр дээш, чоорту буурап калган ажыл-агыйын катап бут кырынга тургузуп алыр дээш, хөөкүй ада-иевис дүн-хүн чок ажылдап чораан. Бис хөөкүйлер боттарывыс-ла борастанып өзүп келген бис. Бодувустуң эът-кеживиске көрүп эрткен четпестеривисти эдип алыр дээш, ажы-төлүвүсче кичээнгейни салып, оларывыс-биле ижин-кара чок чугаалажып эгелээн бис. Бистиң төрелдеривис кымнарыл, канчаар-канчаар төрел харылзаалыг бис деп таныштырып чоруй, чоорту ынакшыл темазынче шилчип турар апарган бис. Харын-даа болза! Ооң ачызында кым кымны сонуургап турарын билип эгеледивис. «Сонуургап болур. Ынакшып болур. Ынчалза-даа таныжып болбас, өг-бүле тудуп болбас, чүге дээрге ол бистиң мындыг-мындыг чоок төреливис-тир» чижектиг тайылбырны берип, ажы-төлүвүс чагып-сургап олурар апардывыс. Ынчалдың бе дээнзиг, чаштарывыс безин кымны чарашсынып турарын чажырбас үе чедип келди. Ол дээрге баштайгы ынакшыл-дыр деп боттарының шаа-биле сайгарыптар салгал өзүп олур. Ооң кандыг болурун, бодун канчаар алдынарын боттарының арга-дуржулгазындан үлегерлээш, өөредип олурар аныяк кырган-ава, кырган-ачалар база бар апарды. Ынчалза-даа...
Ынакшыл дээрге боду чайгаар төрүттүнер сеткил-дир. «Сен ол кижиге ынакшыва» деп кым-даа дужаап шыдавас. «Сен меңээ ынак бол» деп дилеп база шыдавас. Ынакшылды кым-даа чагырып чадап каан. Ол боду тыптып келир, улаштыр хөрлээлеп, өөскүп болур. Четче, долузу-биле билип албаан үезинде тыптып келген ынакшыл хенертен өжүп каап болур. Ооң аарышкызын эдилеп чораан кижи чүгле боду билир.
«...Өшпес көс дег ынакшылды
Өлгүжеге ырлап каар мен» – деп, Монгуш Доржунуң өндүр одуругларында дег, ынакшылды сайгарары – кижи назыны черле төнмес. Ол чеже-даа үелер солчуп, чүс-чүс чылдар эртерге, үнезин чидирбес мөңге тема-дыр. Бүдүн делегейде кижи бүрүзүнге ооң омак-сөөгүн, назы-харын, социал байдалын, харык-шинээн барымдаалавайн, эрте-даа бол, орай-даа бол, чаңгыс катап болурда, бүгү назынында кылдыр соктап келир аалчы бар. Ол дээрге ынакшыл-дыр. Баштайгы ынакшыл-дыр. Ынак болуңар, ынаа болуңар, байырлал-биле!
Надежда КУУЛАР.
Чурукту кылымал угаан чураан.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18