Тыва национал чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи чогаалчы Байкара (Бай-Кара) Хөвеңмейниң 110 харын республикада калбаа-биле демдеглеп эрттирип турар. Хоорай, суурларда библиотекаларда чогаалчының номнарын делгээн, чогаалчының чогаалдарының уран-чечен номчулгаларын эрттирип турар.
Байкара Дамчааевичиниң төрээн чурту Баян-Кол суурда Бай-Кара Долчанмаа аттыг ниити билиг школазынга чаңгыс чер чурттуу чогаалчының 110 харынга тураскааткан “Төрээн черим мөңге шагда чырый берген” деп чогаал байырлалын, чогаалчының чогаалдарының “Бай-Хемниң эртинези чогаалчыга мөгейиг” уран-чечен номчулга мөөрейин январь 25-те эрттирген. Чечен чогаал байырлалынга чогаалчының оглу чурукчу Игорь Хөвеңмей баштаан ажы-төлү болгаш оларның уруг-дарыы келген. Игорь Байкараевич ачазының дугайында сактыышкыннарны чогаал байырлалының киржикчилеринге чугаалап берген.
Уран-чечен номчулга мөөрейин эрттиреринге чогаалчылар Александр Шоюн биле Шаңгыр-оол Суваң олар киржип, боттарының чогаалдарының номнарын тыва литература башкыларынга, сумунуң библиотеказынга белекке бергеннер.
Уран-чечен номчулга мөөрейин Баян-Кол дугайында ыр-шоор-биле бот-тывынгыр уран чүүл коллективиниң киржикчилери ажытканнар. Шүлүктер бижип чоруур автор Артём Дүрбүлек 1962 чылда чогаатканы “Баян-Кол” деп шүлүүн сагыш-сеткилдиң улуг көдүрлүүшкүнү-биле номчаан. Чогаадыкчы ажылы болгаш чогаалдары республиканың чурттакчы чонунга эки билдингир чогаалчы Чечен Ирбижей Баян-Кол чурттуг. Клавдия Намчап, Андриян Шаңнаа, Артём Дүрбүлек дээш шүлүктер бижииринге хандыкшылдыг, чогаалдары республиканың солун-сеткүүлдеринге парлаттынып турар авторлар Баян-Колда бар.
Уран-чечен номчулга мөөрейиниң киржикчилери өөреникчилер болгаш улуг улус хөй болган. Чижээлээрге, Чодураа Олеговна Моңгуштуң үш уруу чечен чогаал байырлалынга идепкейлиг киржип, ыр-шоор-биле көрүкчүлерге аян тудуп, уран-чечен номчулга мөөрейинге база киришкеннер.
Барык үш шак дургузунда үргүлчүлээн, хөй киржикчилиг уран-чечен мөөрейниң түңнелдерин үндүрүп, ооң тиилекчилерин илередири жюри кежигүннеринге нарын болган. Ай-Херел Какан-оол, Ай-кыс Сарыглар, Айдана Байкара, Антонина Хуурак, Мария Дүрбүлек дээш өскелер-даа мактал шаңналдарга төлептиг болганнар. Бай-Караларның улуг өгбе чогаалчызының байырлалында уран номчулга мөөрейиниң киржикчилериниң аразындан кым-даа шаңнал база мактал чок артпаан.
Бай-Караларның өгбе чогаалчызының амгы салгалының ажы-төлү Баян-Кол школазынга өңнүг принтерни болгаш чеди томнуг “Урянхай: Тыва дептер” номну белекке берген. “Кырган-ачавыс чогаалчыга төрээн чериниң чурттакчы чонунуң чоргааралын болгаш ынакшылын “Төрээн черим мөңге шагда чырый берген” деп чогаал байырлалынга бис улам ханы медереп билип, өгбевиске чоргааралывыс улам бедиди” — деп, Байкара Дамчааевичиниң ажы-төлү демдеглээннер.
Кырган-ачазының төрел аймааның, чогаадыкчы чоруунуң дугайында материалдарны чыып, тускай номну парлап үндүреринге белеткелди эгелээр бис деп олар дыңнатканнар.
/ Ш. ЛОПСАН.
“Шын” №3 2024 чылдың январь 30
Байкара ХӨВЕҢМЕЙ
КЫШ
Эртенги хүн дагдан безин
Элээн бедээн хирезинде,
Туман-биле арнын шуглап,
Думаалайлап каан-даа
ышкаш.
Бирде көстүп, бирде чаштып,
Бижииргээнзиг чаңнап турду.
Дескиндир топтап көрем:
Дээр-даа, чер-даа
катчы берген.
Аргада төш, соок ирей дег,
Ак хар бөргүн кедип алган.
Хөнү шиви будуктарын
Хөвең-биле шимеп алган.
Кыштың черле кылбазы чок:
Хыраа безин соңга хээлээн.
Крышалыг бажыңнар-даа
Кыштың чаңын эдергештиң,
Кылын харны энчек кылып,
Кырын шыва тыртып алган.
Ажы-төлдүң оюну безин
Ак хар-биле дүрзү тудар.
Хөглүг оолдар, кыстар-даа
Хөртүк-биле каккылажыр.
Кырганнарның кылажы-даа
Кыжырт-кыжырт кыннып
чоруур.
Ынчалза-даа кыш,
чай-дыр деп
Ылгап билбес чүвевис бар:
Кыңгылама соокта-даа
Хайныгары соксаш кылбас
Кайгамчыктыг, күштүг чүве –
Ажыл-иш-тир.
“Шын” №3 2024 чылдың январь 30