Эге сөс
Кандыг-даа ыяш дазылдыг, кандыг-даа болуушкун эге дөстүг, төөгүлүг. Бис тыва чон бис. Төөгүвүс ханы. «Делегейни чагырып чораан аъттыг кижи» Сүбедей — бистиң улуг өгбевис, тыва кижи. Аразында дем чок, бот-боттарынга адааргажыр, сандаргай чораан орус нояннарны күчүлүг чаңгыс күрүне кылдыр каттыштырып тургузарынга өгбевистиң киирген үлүү амдыгаа чедир көскү.
Сүбедейниң салгакчылары Тывада хөй. Моолду болгаш Тываны хөй-хөй чылдарда чагырып чораан Манчы-Кыдаттың Хомду (Кобдо) шивээзинге турган күчүлүг шериг турлаан 1912 чылда чылча шаварынга 670 ажыг тыва шериг маадырлыг киришкеннер. Эң шылгарааннарның бирээзи— бистиң кожууннуң 300 хире эрес-дидим шериин баштап чораан кижи — Баян-Тала чуртувустуң оглу – Куулар Лопсаң чайзаң-на болгай. Хомду дээш тулчуушкунга көргүскен маадырлыг чоруу дээш Моолдуң удуртулгазы аңаа Соруктуг-Маадыр деп хүндүлүг атты тывыскан. Ук шериг аразынга Баян-Таладан 9 эрес-дидим экер эр чораан: Балдаң оглу Лопсаң, Дажы-Хөө оглу Самбыга, Аажыкай оглу Лопсаң, Чөптүгбей оглу Самба, Сүлдем-оол оглу Даадаңмай, Дажы-Хөө оглу Чымба, Инек-Саар оглу Хуулгаан-оол, Күржепей оглу Ээреп Кууларлар база Ой-оол оглу Сат Байыр. Олар чуртун алдаржыдып, камгалаан бистиң чоргааралывыс!
Куулар Лопсаң Балдаң оглу (Тергиин Соруктуг-Маадыр) – ТАР-ның баштайгы шериг сайыды чораан. Кызылда, Хомду дайынының Маадырларынга Мөгейиг аллеязында ооң тураскаалы кожавыста Иймениң маадырлыг оглу Ондар Допуш оглу Сундуй-оолдуң тураскаалы-биле кожа турар.
Кандыг-даа сайзыралдың эгезин бурунгаар көрүштүг кижилер үлегерлеп, удуртуп, баштап-ла эгелээр болгай. Оларның чижээнге чаа тургузугнуң хөгжүлдезинге ачы-дузазын, үлегер-чижээн киирген кижилерден Тываның малчыннарындан бир дугаар дээди шаңнал — Ленин ордени-биле шаңнаткан Сандык Саспынович Монгушту, Тывага эң баштайгы Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп бедик атты алган Лопсаңчап Ооржакты, ТАР-ның шериг сайыды чораан генерал-майор Гессен (Куулар) Шоманы, ТАР-ның шерииниң мөгези, хүрээ-хииттиң философ эртемдени Орус Дөңгүр-оолович Кууларны, Баян-Таланың Дүвүрең ховузунуң куруккан черлерин бир-ле дугаар аңдарып эгелээн механизаторлар Сат Седипти, Сат Шүгдүр-оолду дээш өске-даа шаңнал-макталдыг чорааннарны адап болур.
1951 чылда бистиң «Октябрьның 30 чылы» колхозтуң даргазынга соңгуткаш, ооң сайзыралынга эртем-билиин киирип, удуртуп-баштап чораан, Москваның Тимирязев аттыг көдээ ажыл-агый академиязын дооскан, инженер-энергетик эртемниг Виктор Иванович Михайловтуң киирген үлүү уттундурбас. База ол-ла академияны дооскан ооң өөнүң ишти, агроном эртемниг Елена Анатольевна тус черниң онзагай шынарларын хоочун араттарның сүмезинден билип ап тургаш, бедик тараа, ногаа дүжүттерин чедип ап турган.
Михайлов дарга чедип келген үеде Баян-Тала сумузун баштай Доңгак Дембилдей ооң соонда Анна Көковна Аракчаа даргалап турган. Аракчаа дарга-биле чаңгыс кудумчуга чурттап турган бис. Ынчангаш дарга чоок-кавының өглеринге, бажыңнарынга бо-ла кирип кээр. Аяк шайны аал ээлери-биле кады ишчип оргаш, ажыл-херек дугайында дугуржуп алыр. Анна Көковна удуртулга ажылынга езулуг тааржыр, чугаа-сөзү тода болгаш бүзүрелдиг, боду ажылынга кончуг негелделиг, шыңгыы дарга деп билир мен. Өөнүң ээзи — Ооржак Тодаштай суур тудугжуларының бригадири. Суму төвүн тургузарынга төлептиг үлүүн киирген кижи. Оларның оглу Тодаштай Валера Фрунзе хоорайның цирк училищезин дооскаш, алдарлыг Оскал-оол артистиң цирк бөлүүнге ажылдап, чүгле тыва чонну эвес, а делегей чоннарын кайгадып, өөртүп чораан.
Юбилейниң тургузукчу маадырлары
Тыва Совет Эвилелиниң хүрээлеңинге 1944 чылдың октябрь 11-де кирген. Сезен чыл юбилейивис чоокшулап келгени-биле Баян-Таланың ол үениң шылгараңгай кижилериниң дугайында шыгжап алган чоруур бодалдарымны уламчылаайн.
Ол төөгүлүг болуушкуннуң бир киржикчизи, Баян-Тала оглу Ооржак Чываажыкович Лопсаңчап-ла болгай. Кызылда Лопсаңчап аттыг кудумчу база бар. Ол кудумчунуң 29 дугаарлыг 9 каът бажыңынга ооң дун оглу, Иштики херектер яамызының тергиини, полковник Оттук-оол-биле кожа чурттап, аргыжып чордувус. Уруу Саая Дарый Лопсаңчаповна Тыва Республиканың ХБАБ чериниң улуг инспектору, хүндүткелдиг хоочуну. Хеймер оглу Михаил (мээң чажыт эжим) Кызыл хоорайның чазанылга фабриказының мурнакчы мастери болуп ажылдап чорду. Ынчангаш Лопсаңчап Чываажыковичиниң ажы-төлү ачазының үлегер-чижээ-биле Баян-Тала чуртунуң бедик адын бүзүрелдии-биле шынзытканнар.
Суурнуң таваан салган тудугжулар
Көшкүн амыдыралдыг чораан араттарны сууржуң чуртталгаже шилчидер дээн политика шалыпкыны-биле чоруп турган. Чудук сөөртүр машиналар чолаачылары Кара-Сал Алдын-оол, Монгуш Чылбак-оол, Ум-Белек суглар Кегээн-Булак, Адар-Төш тайгаларындан белеткеп каан сыраларны узүктел чок сөөртүп эккеп турганнар. Манза дилер тудугжуларның, соңга, хаалга, стол-сандай дээш бажың херекселдерин чазаар чазаныкчыларның, чуртталга бажыңнары, школа, интернат, клуб болгаш өске-даа оран-сава тудар бызаңчыларның балды-хирээзиниң аялгазы эртенден орайга чедир үзүктелбес турган. Дыштаныр деп чүве-даа чок. Анаа аян-тээлеп шаап чоруур кижилер-даа чок, чон-даа кончуг-ла дыңнангыр, шалыпкын турган үе чүве ийин.
Тудугжулар Монгуш Чимит Шаажаңовичиниң, Монгуш Ырыш Саспыковичиниң, Куулар Демчи-Сүрүң, Куулар Ондарай, Куулар Артыкпай, Куулар Кертик-оол, Даргытпай болгаш өскелерниң-даа суурнуң туттунарынга чоннуң амыдырал-чуртталгазынга киирген буянныг ажыл-ижи балаттынмас исти арттырган. Суурда ол үениң тудуглары өгбелеривистиң куш-ажылының херечизи болуп ам-даа ажыглалда турарлар.
Алдар-аттыг механизаторлар
1950 чылдың эгези. Час. Дүвүреңде угбам Партизан, честем Мандаа Саттарның чаа өө. Өг чанында чаа трактор, үш-дөрт хире доскаарларда кывар-чаар материалдар. Ол күчүлүг техниканы башкарып, Дүвүреңниң кур черлерин бир-ле дугаар аңдарып эгелээн кижини Сат Седип Дамбааевич дээр. Ынчан ол хып дээн аныяк. Тракторга мени чанынга кожа олуртуп алгаш, ол-бо рычагтар-биле тракторну канчаар башкарарынга өөредип, шенедип турганын дүүнгү чүве-биле дөмей эки сактыр мен.
Ол үениң бирги трактористери Сат Седип, Куулар Кадыргы Дөңгүр- оолович Баян-Тала чуртувустуң сайзыралы дээш төлептиг үлүүн киирип, чер ажыл-агыйының төөгүзүн ажытканнар. Оларның салгакчылары: РСФСР-ниң болгаш Тываның көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчылары Сат Шүгдүр-оол, Монгуш Манзат-оол (Хүндүткелдиң демдээ орденниң эдилекчизи), Куулар Шаравии Дүпей-оолович, Монгуш Бады Шугууевич, Куулар Даш-оол, Сат Хеймер-оол, Сат Чечек-оол болгаш өскелерни-даа чоргаарал-биле адап, сактып болур.
Седип Дамбааевичиниң кады төрээн дуңмалары Серен, Чаш, Көк, мээң чангыс классчы эжим Чечек-оол суглар боттарының үлүүн чурту, чону дээш бүзүрелдии-биле киириштиргеш, бурган оранынче чорупканнар-ла болгай. Ынчангаш бо дириг чорааш, оларның ат-сывын-даа адап, айызап каары — мээң арын-нүүрүм-дүр ийин…
Чылгычылар
Ол үеде колхозтуң чылгызы та каш санныг турганын орта билбес мен. Чылгыны дүн-хүн чок кадарбас болза, салгын-хат-биле дөмей, кайнаар-даа эстеди берип болур. Мен бодаарымга, чылгы мал-биле төрелдешкек, тура-соруктуг, адак-бышкаа чиик, эрес кижилер чылгычының ажылынга кончуг тааржыр хире.
Баян-Таланың чылгычылары — Монгуш Даваа Саспыкович (чон Чылгычы деп адаар), Монгуш Кошкар-оол Шыырапович, Куулар Сундуй-оол, Хомушку Очур-оол, Ондар Дамба-Доржу, тыва эр кижиниң бир үнелели – аът ажылы-биле доңнашкан экер эрлер ажылын төлептии-биле кылып чорааннар. Хүндүткелдиг Чылгычы өгбевистиң өөнүң ишти Хорлуу угбайның ажы-төлү — Сүгдер-оол, Докалмаа, Кыраш-оол суглар мээң школачы эштерим. Улуг оглу Базыр Давааевич республиканың партия-совет органнарынга хөй чылдарда ажылдап чорду. Сөөлгү чылдарда ТР-ниң Дээди Хуралының депутадының хүлээлгезин күүсеткеш, дыштанылгаже үнген кижи. Ооң оглу Валерий Базырович Монгуш Тыва Республиканың федералдыг агентилелиниң даргазы кылдыр депшиди. Улуг Чылгычывыстың уруу, ак-көк экранның кадыны, республиканың база бир чараш кызы Дыдый Сотпаны ол үениң кижилери шупту таныыр, хүндүлээр. Дыдый Давааевна – тыва журналистиканың болгаш телевидениениң хоочуну, ССРЭ-ниң телевидение болгаш радиозунуң тергиини, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы-ла болгай.
Тыва культураның алдарлыг ыраажы, сылдызы, «Баян-Таланың хову консерваториязының» кызыл дипломнуг доозукчузу Дамба-Доржу Дажы-Серенович Сат чүгле Тываның эвес, а чоок-кавы чурттарның көрүкчүлерин магадаткан чоргааралывыс-ла болгай. Ооң ол кайгамчык делгем үнүн ам-даа телевидение дамчыштыр катап-катап дыңнаксаар мен ийин.
Мөгелер
Баян-Тала мөгелер-биле база сурагжаан. Мээң сактып чоруурум, ынчангы 50 чылдарның мөгелеринге Чылбак-оол Монгуш, Семис-оол Сорукуевич Монгуш, Байыр-Белек Сат, Стай-оол, Кертик-оол, Тодоо Кууларлар хамааржыр. Маевкалар болган үеде колдуу-ла Семис-оол биле Кертик-оол (Дарган) ийи мөге артып каар турганын сактыр мен. Ол үеде шүүлген, үжүүрлешкен мөгелерни шаанче акша-биле шаңнаар турган. Семис-оол акывыс бир катап шүглүп каарга, бүдүн калбак шай-биле шаңнаан дээр. Ынчан калбак шай ховар, үнелиг турган. Ол шайын таарыштыр кечимней кезип алгаш, чоогунда аалдарга «Хайындырып ижер силер, угбай, акый» деп үлеп берип чораанын дыңнаан мен. Мөге Семис-оол акывыстың сагыжы ак, сеткили биче, өскүс өскен кижи болгаш, турамык, бардам чүве чок, кончуг-ла топтуг-томаанныг, овур-шырайы көрүштүг кижи деп билир мен. Өгленмээн, аныяк чылдарында Дүвүреңге угбам сугга бо-ла чедип кээр. Келгештиң-не, хову бригадазының улузунуң чиир далган, тараазын соктажып берип турган кижи. Ачазын дөзээн оолдары Владимир, Аяс алышкылар чүгле Тывада эвес, а харын-даа делегейде сурагжаан мөгелер. Чуртувустуң ындыг алдарлыг оолдарынга чоргаарланмас аргавыс чок. Семис-оол акывыстың кады төрээн кыс дуңмазы Кызыл-Уруг биле кады чаңгыс класска өөренип турган мен.
Ол-ла мөгелерниң аразындан Тодоо Кууларның хүрежи бир ылгалдыг турган. Хурежи дидим болгаш дүрген. Ам, бо салыгда, ол-бо мөге-биле ооң канчаар хүрежирин кым-даа билбес турган. «Өске мөгелер-биле канчаар хүрежирин эки билир мен, а Додоо-биле та канчаар хүрежирин билбес мен» — деп, республиканың база бир алдарлыг мөгези Сүүр-оол Хүргүлекович Ондар чугаалап чораан. Баян-Талага маевкага хүрежип чеде бергеш, Додоога таварышкаш, октаткаш, «Көк дээр деп чүвени бир дугаар ынчан көрген мен» —деп, Ондар акывыстың чугаазын улуг улустар ам-даа каттыржып, сактып чоруурлар. Өгбелеривистиң «Мөгениң майыы кадырык» деп чиге сөглеп каан угаадыы маңаа дорт хамааржыр болгу дег.
Куруккан болгаш кур черлерни шиңгээдип алыр деп кыйгы-биле Шамбалыгже хөй чөөн-хемчикчилер көшкен турган. Олар биле кады Тодоо Наадымович мөгевис көжүп келгеш, чаа черге элээн үр чурттап чорааш, Тыва Республиканың транспортунуң алдарлыг ажылдакчызы деп бедик атка чедип, шаңнал-макталдыг ажылдаан акывыс-ла болгай.
Ава-черим мөгелери девий бээрге,
Аяс дээрде чоргаар ушкан эзир куш дег,
Дыка солун, байыр хөглүг оюнувус,
Тыва хүреш делегейге делгерезин! —
деп, аныяк шүлүкчүвүс Григорий Кылын-оол тыва чонувустуң бедик күзелин сеткилиниң ханызындан илереткен. Үүлевис бүдүп-ле турзунам!
...
(Уланчызын 2024 чылдың июль 31-де үнген №57 "Шын" солундан номчуур).
Бавуу ХОВАЛЫГ, күш-ажылдың хоочуну.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
