Спортчу чедиишкин дээрге тренер башкының кызымаккай күш-ажылының херечизи. Эң ылаңгыя бичии кижини чажындан тура спортче хаара тудуп, быжыг тура-соруктуг, чүткүлдүг кылдыр «каңнап» кижизидери нарын ажыл болур. Бистиң бөгүнгү үндүрүлгевистиң аалчылары – Россияның хостуг хүрешке спорт мастери, Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайда Чечен-оол Монгуш аттыг олимпийжи курлавырлар школазының тренер башкызы Меңги Монгуш база ооң өөреникчизи, чоокта чаа болган Россияның 1-ги чери дээш 16 харга чедир оолдар аразынга хостуг хүреш чемпиону Чингис Сарыглар.
Меңги Март-оолович 1983 чылдың сентябрь 5-те Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунга төрүттүнген. 2007 чылдан бээр тренер башкы болуп ажылдап эгелээн. «Чөөн-Хемчик кожууннуң спорт болгаш күш-культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг аттың база «Тыва Республиканың спорт болгаш күш-культуразының тергиини» деп хөрек демдээниң эдилекчизи.
— Чүге тренер мергежилди сонуургап, шилип алган силер, Меңги Март-оолович?
— Бичиимде херим иштинге акыларым-биле хүрежип ойнаар турган бис. Ол үеде Баян-Талага хүреш залын ажыдыпканы база кончуг эки болган. Ынаар барып эгелээш-ле, хостуг хүрешке сонуургалым улам күштелген. Бир дугаар тренерим Каң-оол Бадыевич Кара-Сал спортче оруумну шак ынчаар углап берген. Боттарывыс база хүрежип өскен болгаш, бичии спортчуларны канчаар дадыктырарының, белеткээриниң арга-мергежилин черле тып, оларны өөредип, бедик хей-аъттыг, көдүрлүүшкүннүг ажылдап чоруур-дур бис.
— Боттарыңарның спортчу чедиишкиннериңер дугайында сонуургадып көрүңерем.
— Бодум республика иштинге 1-ги черни ап, Сибирь федералдыг округка болгулаан маргылдааларга шаңналдыг черлерни удаа-дараа ап, Россияның 1-ги чери дээш маргылдаага база киришкен мен.
— Бо чоокку үеде салдынган сорулгаңар кандыг ирги?
— Россияның 1-ги чери дээш 16 харга чедир оолдар аразынга өөреникчим Чингис Сарыглар тиилээн болгай. Удавас июнь 19-та Москва чоогунга белеткел эгелээр, аңаа Россияның чыынды командазы 2 неделя дургузунда белеткенир бис. Июль эгезинде Европаже, тодаргайлаарга, Венгрияже чоруур бис. Эң улуг манап турар маргылдаавыс ол.
— Тиилекчи болган өөреникчиңер Чингистиң онзагай талаларын сонуургадып көрүңерем.
— Чингис черле секция үзүп көрбээн, эртежик-ле халып кээр, кызымак, кашпагай, чүткүлдүг кижи. Школада өөредилгези эки, өскээр черле чардыкпас, хүн чурумун дыка сагыыр, күш-ажылга дадыккан. Секциядан дашкаар база катай белеткенип, чайгы үеде өөреникчилерим-биле дугуржуп алгаш, дагже халып үнүп, шошкуп, маңнаар, резина тыртар дээш ажылывыс-ла хөй.
— Чингистиң хүрешке болганчок ажыглаар ынак аргалары кандыгыл?
— Хостуг хүрешке ынак аргалары – дээрбелээр, буттап хүрежир.
— Чээрби чыл эртер болза, спортчу ажыл-херээңерге кандыг өскерлиишкиннер турар деп даап бодаар-дыр силер, Меңги Март-оолович?
— Чижээ, өөреникчим Чингис Сарыгларга хамаарыштыр мынчаар даап бодап болур мен: ол үе дургузунда бо өөреникчим дыка хөй маргылдааларга киржип, оон улаштыр Олимпиадаже эртип, ооң медалын чаалап алган турар ужурлуг деп идегээр-дир мен. Чоокта чаа-ла 15 харлаан кижи, 30 харга чедир хүрежирге-ле, спортчу чедиишкиннери илереп кээр ужурлуг.
— Ооң мурнунда белеткеп чораан өөреникчилериңерден кымнарны чоргаарал-биле чугаалап болур силер?
— Майдыр Донгак – эң баштайгы өөреникчим, Россияның спорт мастери; Каң-Демир Монгуш, Ай-Демир Монгуш, Ай-Хаан Иргит, Аяс Монгуш, Айслан Самбый-оол, Чечен-оол Сат. Бо адааным оолдар шупту – спорттуң мастеринче кандидаттар-дыр. Оларның соондан өзүп орар өөреникчилерим бар, республика, кожуун деңнелдиг маргылдааларга тиилеп, шаңналдыг черлерни ап чоруурунга чоргаарланыр мен.
— Интервью бергениңер дээш четтирдивис! Чымыштыг ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни күзедивис, Меңги Март-оолович.
Чингис Сарыглар – 2008 чылдың март 4-те Кызылга төрүттүнген. Чадаананың 1 дугаар ортумак школазының 8-ки клазының өөреникчизи. Ада-иези – Артыш, Анай-Хаак Сарыгларлар 4 оол, ийис кыстыг. Чингис – өг-бүлениң 3 дугаар оглу.
Май 10–13 хүннеринде Россияның 1-ги чери дээш 16 харга чедир оолдар аразынга Тула хоорайга хостуг хүреш маргылдаазы болган. Түңнел оюнга удурланыкчызы Джамал Бакаевти 12:2 санга удуп алгаш, Чингис 1-ги черни бүзүрелдии-биле чаалап ап, Россияның спорт мастериниң нормативин күүсеткен.
Кыска айтырыглар:
1. Кумириң кымыл? – Мөге акым Артас Санаа.
2. Маргылдаага белеткел үезинде кандыг бергедээшкиннер турганыл? — Кил бадырары.
3. Хостуг хүрешке Россия чергелиг тиилекчи апаарыңга, сагыш-сеткилиңге кандыг-дыр? — Меңээ дыка өөрүнчүг болду.
4. Чедиишкиннер чедип алырда, чүнү кылыр ужурлугул? Бодуң эштериңге болгаш бичии спортчуларга чүнү сүмелээр сен? – Хүн чурумун эки сагыыр болза эки деп бодаар мен.
5. Ынак чемиң? – Далган үскен быдаа.
6. Школада ынак эртемиң? – Орус дыл, күш-культура, черчение, күш-ажыл.
7. Каш харлыыңдан тура хүрежип эгелээн сен? – Чогум бичии тургаш, тыва хүрештен эгелээн мен. Үш класстан эгелеп хостуг хүреш секциязынче барып эгелээн мен.
8. Хостуг үеңде чүнү кылыр-дыр сен? – Хостуг үемде бажың ажылынга дузалажып, номчуттунуп, теннис, бут бөмбүү, шыдыраа, шашки ойнаарынга ынак мен.
9. Сени спортчу болурунче чүү кыйгырып тура рыл? – Кижи чүткүлдүг, сорулгалыг болза, күзээнин чедип алыр.
10. Бо үеде кижилерни дүвүредир айтырыг –телефонче хөй үе чарып турар бис, ону канчаар хүлээп алыр-дыр сен? – Аргалыг болза, телефонче чардыкпас болза эки, ооң орнунга хостуг үени шын ажыглап, бажыңга ажыктыг чүүлдер кылып алганы дээре деп бодаар мен.
Чаяна ШИЛОВА.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
"Шын" №37 2023 чылдың май 23
